Danas je petak, 28. novembar, 332. dan 2025.
Do kraja godine ima 33 dana.
1520 – Portugalski moreplovac Fernando Magelan uplovio je u Tihi okean, prošavši iz Atlantskog okeana kroz moreuz koji sada nosi njegovo ime.
1632 – Rođen je Žan Batist Lili, francuski kompozitor, violinista, dirigent, pjevač, glumac, scenograf italijanskog porijekla, tvorac klasične francuske opere, s baletima, horovima, scenskim efektima. Bio je gospodar pariskog muzičkog života, neobična ličnost izuzetnog talenta i dalekosežnog uticaja narazvoj muzike svoje druge otadžbine. U saradnji s komediografom Žanom Molijerom stvorio je novu dramsko-muzičku vrstu – comedie ballet – komediju s pjevanjem i plesom. Pripisuje mu se prva upotreba palice za dirigovanje. Dok je početkom 1687. dirigovao “Te Deum” za oporavak bolesnog kralja Luja XIV, ozlijedio se dugim dirigentskim štapom i rana se pretvorila u smrtonosnu gangrenu.
Djela: opere “Tezej”, “Persej”, “Kadmis i Hermiona”, “Alsesta”, “Psiha”, “Amadis od Galije”, “Asmida”, Asis i Galateja”, “Prozefina”, “Feton”, komedije-baleti “Ženidba na silu”, Žorž Dandin”, “Gospodin od Pursonjaka”, “Građanin-plemić”, crkvene kompozicije “Te Deum”, “De profundis”, “Mizerere”.
1757 – Rođen je engleski slikar, bakrorezac i pisac Vilijam Blejk. Kao ilustrator često je radio na starozavetne teme, poput “Knjige o Jovu”, ali je ilustrovao i djela Džona Miltona ili “Božanstvenu komediju” Dantea Aligijerija. Kao pisac bio je sklon misticizmu, ali je literarnu slavu stekao lirskim pjesmama kao što su “Pjesme iskustva” i “Pjesme nevinosti”.
1820 – Rođen je njemački filozof Fridrih Engels, jedan od osnivača takozvanog naučnog socijalizma i najbliži saradnik Karla Marksa. Otac, industrijalac tekstila poslao ga je u Mančester, tada globalni centar tekstilne industrije, gdje se pod utiskom teškog položaja radnika, zainteresovao za socijalne teme. U saradnji s Marksom napisao je “Njemačku ideologiju” i “Manifest komunističke partije” i organizovao Prvu internacionalu, osnovanu 1864. Poslije Marksove smrti 1883. nastavio je rad u Drugoj internacionali osnovanoj 1889. i napisao “Porijeklo porodice, privatne svojine i države” i “Ludvig Fojerbah i kraj njemačke klasične filozofije”. Posljednje godine života posvetio je redigovanju drugog i trećeg toma Marksovog “Kapitala”. Ostala djela: “Anti-Diring”, “Skica za kritiku nacionalne ekonomije”, “Položaj radničke klase u Engleskoj”, “Sveta porodica”.
1821 – Skupština Paname pod vođstvom pukovnika Hozea Fabrege proglasila je nezavisnost te zemlje od Španije kao i prisajedinjenje Novoj Granadi (Kolumbiji).
1829 – Rođen je ruski klavirski virtuoz i kompozitor Anton Grigorjevič Rubinštajn, osnivač Konzervatorijuma u Petrogradu (Sankt Peterburgu). Pripadao je tzv. kosmopolitskom pravcu, nasuprot “Velikoj petorici”. Komponovao je opere, klavirske kompozicije, solo pjesme.
1878 – Umro je srpski pisac i slikar Đura Jakšić, najizrazitiji predstavnik romantizma u srpskoj književnosti i jedan od najdarovitijih srpskih slikara 19. vijeka. Pisao je lirsku, rodoljubivu, satiričnu, socijalnu i epsku poeziju. Slikarstvo je učio u Segedinu, Temišvaru, Pešti, Velikom Bečkereku (sada Zrenjanin), Beču i Minhenu. Potom je bio učitelj u više mjesta tadašnje Srbije i predavao crtanje u Kragujevcu, Požarevcu i Jagodini. Strastan, plahovite mašte i veoma emotivan, buntovan i slobodoljubiv, pisao je s romantičarskim patosom pjesme o slobodi i stihovane lirske ispovjesti. Pjesme “Na Liparu”, “Ponoć”, “Mila”, “Padajte braćo”, “Otadžbina”, “Ja sam stena”, “Noć u Gornjaku”, spadaju u vrh srpske romantičarske poezije. Napisao je i drame u stihovima “Seoba Srbalja”, “Jelisaveta, knjeginja crnogorska” i “Stanoje Glavaš”, kao i oko 40 pripovjedaka.
1881 – Rođen je austrijski pisac Štefan Cvajg. U ranim djelima je pod uticajem bečkog impresionizma i psihoanalize Sigmunda Frojda. Docnije je znatnu popularnost stekao romansiranim biografijama i esejističkim studijama o značajnim ličnostima istorije i literature. Pred nacistima je 1938. emigrirao u SAD, a 1942. izvršio je u Brazilu samoubistvo, zahvaćen unutrašnjom krizom i slomljen nacističkim varvarstvom. Djela: pripovjetke “Pometenost osjećanja”, “Amok”, “Prvi doživljaj”, romansirane biografije “Žozef Fuše”, “Marija Antoaneta”, “Trijumf i tragika Erazma Roterdamskog”, “Marija Stjuart”, studije “Tri majstora” (Balzak, Dikens, Dostojevski), “Borba s demonom” (Helderlin, Klajst, Niče), “Tri pjesnika svoga života” (Kazanova, Stendal, Tolstoj), autobiografsko djelo “Jučerašnji svijet”.
1905 – Irski nacionalista Artur Grifit osnovao je u Dablinu partiju “Šin fejn”, čiji je glavni zadatak bila borba za osamostaljenje Irske od Velike Britanije.
1907 – Rođen je italijanski pisac Alberto Moravija, koji je svjetsku slavu stekao djelima o moralnom raslojavanju italijanske buržoazije. Pisao je romane, pozorišne komade, kratke priče, eseje, putopise, kritiku, filmsku i pozorišnu. Djela: romani “Ravnodušni ljudi”, “Prezir”, “Rimljanka”, “Dosada”, “Konformist”, “Ćoćara”, “Ja i on”, “Pažnja”, “Unutrašnji život”, “Godina 1934”, “Rimske priče”, “Automat”, “Drugi život”.
1908 – Rođen je Klod Levi-Štros, francuski akademik, antropolog, etnosociolog. Na osnovu plemenskih običaja i mitova pokazao je da je ljudsko ponašanje zasnovano na logičkim sistemima koji mogu da se razlikuju od društva do društva, ali posjeduju zajedničku podstrukturu. Široj publici postao je poznat djelom “Tužni tropi” (1955.) u kojem je opisivao ponašanje brazilskih urođenika, na osnovu ličnog iskustva. Boravak među njima konačno je odredio njegovo opredjeljenje ka antropologiji. Vjerovao je da lingvistika i matematička logika u antropološkim istraživanjima imaju poseban značaj. Druga djela: “Elementarne strukture srodstva”, “Strukturna antropologija”, “Divlja misao”, “Mitologike”.
1909 – Rođen je Aleksandar Ranković, potpredsjednik SFRJ i član najužeg rukovodstva vladajućeg Saveza komunista Jugoslavije do smjenjivanja sa svih funkcija 1966. Poslije zavođenja diktature 1929. osuđen je na šest godina robije zbog ilegalne komunističke aktivnosti, a 1940. postaje član Politbiroa Komunističke partije Jugoslavije. U Drugom svjetskom ratu rukovodio je pripremama za ustanak protiv okupatora, ali je uhapšen u Beogradu krajem jula 1941. Oslobođen je smjelom akcijom beogradskih skojevaca. Kao organizacioni sekretar KPJ i član Vrhovnog štaba partizanskih jedinica, osnovao je 1944. službu bezbjednosti pod nazivom Odjeljenje za zaštitu naroda (OZNA). Poslije rata bio je ministar unutrašnjih poslova i potpredsjednik savezne vlade a potom i potpredsjednik države. U političkom obračunu s njim na Četvrtom plenumu CK SKJ 1966. na Brionima, optužen je za zloupotrebe Službe državne bezbjednosti i lišen je svih funkcija i potpuno isključen iz javnog života.
1919 – Nensi Estor je kao prva žena izabrana u britanski parlament.
1941 – Sovjetska armija je u Drugom svjetskom ratu izbacila njemačke trupe iz Rostova na Donu.
1941 – Ubijen je srpski slikar, vajar i pisac Mihailo Milovanović, jedan od osnivača Udruženja likovnih umjetnika Srbije, ratni slikar Vrhovne komande srpske vojske u Prvom svjetskom ratu, autor portreta srpskih vojvoda Radomira Putnika, Živojina Mišića, Stepe Stepanovića i Petra Bojovića, generala Pavla Jurišića Šturma, kralja Petra I i regenta Aleksandra Karađorđevića.
Diplomirao je 1909. na Likovnoj akademiji u Minhenu, odakle je 1912. došao u Srbiju kao dobrovoljac. Njegovo slikarstvo karakteriše preplitanje realizma, simbolizma i impresionizma, uz oslon na nacionalnu tradiciju. Izradio je spomenike arhimandritu račanskog manastira i knezu Sokolske nahije Hadži-Melentiju u manastiru Rača, srpskim ratnicima u Mladenovcu (1947. uklonjen grb Srbije), spomenik na Krfu poginulim vojnicima Drinske divizije, mermerni ikonostas u crkvi u Mladenovcu. Iako nosilac Albanske spomenice i Ordena Svetog Save, ubijen je u Užicu novembra 1941, od strane partizana (Užička republika) pod optužbom da je “engleski špijun”. Napisao je roman “Lendina vodenica”, prvi put objavljen 1997.
1943 – U Teheranu su u Drugom svjetskom ratu, na prvom zajedničkom sastanku, sovjetski lider Staljin, predsjednik SAD Frenklin Ruzvelt i britanski premijer Vinston Čerčil razmatrali otvaranje drugog fronta u Evropi, operacije na Istočnom frontu, poslijeratno uređenje Evrope i pitanje Jugoslavije. Dogovoreno je da se Jugoslavija obnovi “u potpunom teritorijalnom integritetu i nezavisnosti, s tim što će pitanje njenih zapadnih granica biti riješeno poslije rata”. Konferencija je okončana 1. decembra.
1945 – Umro je američki teniser i političar Dvajt Dejvis, koji je 1900. osnovao tenisko takmičenje nacija “Dejvis kup”. Bio je i američki ministar rata od 1925. do 1929. i generalni guverner SAD na Filipinima od 1929. do 1932.
1954 – Umro je italijanski nuklearni fizičar Enriko Fermi, koji je prvi bombardovao uran neutronima, dobitnik Nobelove nagrade za fiziku 1938. Zasnovao je teoriju kretanja neutrona, a u Drugom svjetskom ratu je u SAD, gdje je 1938. emigrirao iz Italije, na Čikaškom univerzitetu rukovodio gradnjom prvog nuklearnog reaktora. Njegovim imenom nazvano je više pojmova u nuklearnoj fizici: “Fermijevo pravilo selekcije”, “Fermijev model gasa”, “Fermijeva ‘starost’ neutrona”, fermi kao jedinica za dužinu.
1960 – Mauritanija, zemlja na zapadu Afrike, postala je nezavisna islamska republika. Prethodno, bila je sastavni dio Francuske Zapadne Afrike.
1971 – Jordanskog predsjednika vlade Vasfi Tela ubili su pripadnici palestinske terorističke organizacije “Crni septembar” u Kairu, gdje je doputovao radi učešća na Arapskoj konferenciji.
1975 – Fretilin (Revolucionarni front za nezavisnost Istočnog Timora) je jednostrano proglasio nezavisnost te bivše portugalske kolonije pod imenom “Demokratska republika Istočni Timor”.
1979 – Novozelandski avion “DC-10” udario je u planinu Erebus na Antarktiku, što nije preživeo niko od 257 putnika i članova posade.
1987 – Prilikom pada južnoafričkog aviona tipa “Boing 747” u Indijski okean, blizu Mauricijusa, poginulo je svih 160 putnika i članova posade.
1989 – Indijski predsjednik vlade Radživ Gandi dao je ostavku poslije poraza na izborima.
1990 – Singapurski predsjednik vlade i tvorac svojevrsnog privrednog čuda te nevelike zemlje, Li Kuan Ju sišao je sa vlasti poslije 31 godine. Ali i nadalje je
1991 – Libijski lider Moamer Gadafi objavio je da neće predati dvojicu Libijaca koji su optuženi za podmetanje bombe u američki putnički avion koji se srušio iznad Lokerbija u Škotskoj.
1994 – Norvežani su na referendumu odbili da se priključe Evropskoj uniji.
1996 – Alžirci su velikom većinom odobrili ustavne promjene koje omogućavaju zabranu islamističkih političkih partija.
2000 – SRJ je postala punopravni član Svjetske zdravstvene organizacije.
2002 – U eksploziji automobila-bombe, trojica islamskih terorista samoubica ubili su u jednom hotelu punom izraelskih turista u kenijskom gradu Mombasi 13 ljudi, 10 Kenijaca i trojicu Izraelaca.
2004 – U eksploziji gasa u rudniku uglja Čenđijašan na sjeveru Kine život je izgubilo 166 rudara.
2011 – Umro je Ante Marković posljednji predsjednik vlade SFRJ. Elektrotehniku je završio u Zagrebu i decenijama je bio uspješan privrednik. Od marta 1989. do decembra 1991. nalazio se na čelu posljednje vlade (Savezno izvršno vijeće) SFR Jugoslavije. Nastojao je da sprovede reforme, na tragu tendencija koje su uslijedile u istočnoj Evropi poslije pada Berlinskog zida, ali nije i pored izvjesnog uspjeha, imao podršku ni republičkih rukovodstava ni inostranstva, osim deklarativnu. Decembra 1991. podnio je ostavku. Izvjesno vrijeme u Austriji se uspješno bavio biznisom.
