Mada se ova studija neposredno bavi jugoistočnim delom Evrope za vreme Drugog svetskog rata, treba istaći i širi strateški i istorijski značaj tog područja za celu Istočnu Evropu, kao i značaj Istočne Evrope za ceo evropski kontinent i, neizbežno, za celi svet. Iako se to u Americi vrlo malo uzima u obzir, istorija jasno pokazuje da su narodi Jugoslavije, kao i njihovi susedi u Jugoistočnoj Evropi, uključujući i Tursku, odavno važan činilac ne samo u ratovima već i njihovom sprečavanju zahvaljujući svojim starim, samorodnim, međusobno zavisnim i sarađujućim društvenim i ekonomskim ustanovama. To što na kraju Drugog svetskog rata nismo shvatili značaj tog mirotvornog potencijala i pomogli njegov razvoj znatno je doprinelo onim širim ekonomskim i političkim činiocima koji i treći svetski rat čine neminovnim.
Pregledajući tokom poslednje tri godine svoje dokumente i beleške prikupljene u ranijim istraživanjima, i za vreme rada na univerzitetu i za vladu, otkrio sam da su, igrom slučaja, čak šestorica istaknutih profesionalnih vojnika imali začuđujuće slična shvatanja o ulozi koju bi Jugoistočna Evropa odigrala u federaciji cele Istočne Evrope, što bi onemogućilo rat između Nemačke i Rusije i doprinelo svetskom miru. Ne znam za iskrenije i mudrije zagovornike mira od profesionalnih vojnika prekaljenih u borbi, a ta gospoda bila su upravo takva. Navešću sada njihova imena onako kako sam s njima stupao u vezu:
Jermenski general Antranik, koga sam viđao u periodu 1917–1918, na ruskom Kavkazu i u okolnim oblastima Turske i Irana, po mom mišljenju jedan od najvećih profesionalnih, nacional-revolucionarnih gerilaca s kraja 19. i početka 20. veka, na izvestan način pravi baštinik ruskog revolucionarnog razdoblja iz 19. veka, koji se prekalio u Jugoistočnoj Evropi ratujući s Turcima i kome me je, kao oficira za vezu, dodelila Britanska vojna misija na Kavkazu.
Turski general Mustafa Kemal Paša, kasnije poznat kao Ataturk, s kojim sam imao niz razgovora o brojnim pitanjima u periodu 1920–1921. u Ankari. U svojstvu predsednika Turske, tokom najkritičnijih momenata međuratnog perioda iskazao se kao jedan od dvojice izuzetnih državnika Evrope, drugi po mom sudu budući njegov savremenik i saradnik, jugoslovenski kralj Aleksandar. Da su Britanija i Sjedinjene Države podržale njihove zajedničke napore, Hitler bi verovatno odustao od opšteg rata.
General Vladislav Anders, komandant Združenog poljskog korpusa na Srednjem istoku i Mediteranu, koga sam sreo u proleće 1943. kao vojni ataše u Bagdadu. On ne samo da je dobro poznavao istočnoevropske strateške činioce već i slabosti i prednosti kako nemačke tako i ruske vojne doktrine i prakse; zajedno sa članovima svog štaba on mi je prvi predočio istočnoevropske probleme i strateški potencijal.
General Draža Mihailović, koga sam viđao, u leto i jesen 1944. u nemačkoj pozadini u Srbiji i Bosni, kao komandanta svih snaga legitimne jugoslovenske vlade u Jugoslaviji. General Mihailović se bio izuzetno istakao u borbama sa Nemcima tokom Prvog svetskog rata, potom postavši poznat u Jugoistočnoj Evropi kao briljantan štapski oficir i planer koji je vrlo rano shvatio potrebu okupljanja Jugoistočne Evrope u širu federaciju ili konfederaciju radi očuvanja nezavisnosti i razvoja zdrave privrede.
General Pol Eli (Paul Ely), vodeći vojni stručnjak za Istočnu Evropu, kasnije šef Generalštaba francuskih oružanih snaga, koga sam nakratko video odmah posle rata u Vašingtonu i, u tom periodu takođe.
General Vilijem Dž. Donovan (William J. Donovan), šef Ureda za strateške zadatke (OSS), možda jedini visoki američki oficir koji je još tokom rata razumeo strateške činioce od odsudnog značaja za naše posleratne probleme sa Istočnom Evropom. Oba ova oficira izrazila su veliku strepnju u vezi mogućeg trećeg svetskog rata, svesni uloge koju bi Istočna Evropa, a posebno Jugoistočna Evropa, mogle odigrati u njegovom sprečavanju.
Iako se nisu poznavali, ova šestorica vojnika od karijere ne samo da su jednako težili miru već su smatrali i da bi se strateška, te time i politička i privredna stabilnost cele Evrope najbolje osigurala ujedinjenjem prostora središnje Evrope između Nemačke i Rusije, i Baltičkog i Sredozemnog mora. Takva Srednja Evropa bila bi ne samo vojno i privredno jaka već i politički nezavisna. Raznovrstan reljef, industrijski i potrošački resursi, pristup Sredozemnom moru i sledstvena podrška Britanije i Francuske – uz druge taktičke i strateške prednosti – u velikoj meri bi osujećivali moguće namere Nemačke ili Rusije da protiv nje upotrebe vojnu silu. Još značajnije, ni jedna od te dve sile ne bi mogla uspešno napasti onu drugu preko takve srednje Evrope. General Eli je smatrao da bi ta Srednja Evropa, kao potencijalni saveznik Francuske i Britanije, u otporu nekoj agresivnoj Nemačkoj bila uspešnija od “nekoliko Mažino linija na zapadu“. General Donovan se takođe slagao da bi ujedinjena srednja Evropa – sa svojim useljenicima u Ameriku sve važniji činilac u ekonomskom i političkom životu SAD – u nekim međunarodnim krizama u budućnosti mogla bitno pomoći američkom suzbijanju agresije. U slučaju bilo kakvog opšteg evropskog rata, sva šestorica pomenutih vojnika su Jugoistočnu Evropu videla kao odsudni taktički i strateški činilac.
Ove ocene Srednje Evrope kao ključa za evropski mir, a Jugoistočne Evrope pak kao garanta njene snage i celovitosti, su bez sumnje bitne za procenu politike Rusije i Nemačke tokom tridesetih godina dvadesetog veka, kada su narastale Hitlerove agresivne zamisli a ruska ideološka groznica dobijala na obliku i sadržaju. One jasno ukazuju na istinski vitalni značaj Jugoistočne Evrope za Hitlera i njegove savetnike u viziji hiljadugodišnje nacističke dominacije svetom. No pre nego što razvijem ovu tezu, potrebno je korigovati uobičajeno pogrešno tumačenje preovlađujućeg stava naroda Jugoistočne Evrope i Bliskog istoka prema Nemačkoj i Nemcima. S pravom ogorčeni zbog nemačkih agresija u prvoj polovini dvadesetog veka, često previđamo blagotvornu i korisnu ulogu Nemačke u ovim područjima pre i posle Prvog svetskog rata, i pre nego su se, tokom tridesetih godina dvadesetog veka, iskazale prave Hitlerove ambicije.
Nemačko zanimanje od poslednje decenije devetnaestog veka za Jugoistočnu Evropu i Bliski istok činilo se u početku samo nastavkom ili proširenjem prethodnih ekonomskih aktivnosti Austrije. Izraz Drang nach Osten skovali su drugi ne samo da opišu nemačku zainteresovanost za Rusiju, već i planove nemačkih bankarskih krugova u nekadašnjoj Turskoj imperiji, pripisane uz to nekakvoj zaveri nemačkog Generalštaba protiv Velike Britanije. Suština je, međutim, da su nemačke banke najpre britanskim investicionim interesima predložile zajednički nastup na Bliskom istoku, no ta ponuda u Londonu nije izazvala ni interesovanje ni strepnju. I sâm poslujući na Bliskom istoku odmah posle Prvog svetskog rata, lično sam se uverio u poštovanje i domaćih i stranaca prema ne samo delotvornosti već i etičnosti nemačke poslovne zajednice, i njenoj zainteresovanosti za poboljšanje lokalne tehnologije i uslova privređivanja na svim nivoima. U zemljama Jugoistočne Evrope, gde su tehnička znanja i dostignuća u to doba bila znatno razvijenija no na Bliskom istoku, poštovanje nemačkih postignuća, i pojedinačnih i državnih, bilo je jednako kao na Bliskom istoku. Nemilosrdnost kojom su Nemci tokom Prvog svetskog rata nastupali naročito protiv Srba, vremenom je padala u zaborav zbog divljenja i poštovanja ne samo prema Nemcima kao pojedincima, već i kao društvu. Te činioce od velikog značaja Hitler je sračunato koristio pri svom metodičnom nastojanju da stekne kontrolu nad Jugoistočnom Evropom i Bliskim istokom bez rata, ili bar pre nego što opšti rat izbije.
Tradicionalan britanski i ruski stav i politika prema Jugoistočnoj Evropi bili su jasno obznanjeni i dobro poznati, ali i suštinski negativni, osim s kratkim prekidima: ni Britanija ni Rusija nisu htele da dominiraju ovim područjem uz potpuno isključivanje uticaja drugih velikih sila. Njihov tradicionalan stav, pre svega jedne prema drugoj, bio je samo da se osigura da nijedna velika sila ne ugrozi izvesne strateške pravce. Za Britaniju, osim slobode za njenu trgovinu sa Jugoistokom i kroz njega, osnovna briga bila je bezbednost morskih puteva preko Sredozemlja do Bliskog i Srednjeg istoka. Za Rusiju pak, od životnog značaja bilo je da nijedna velika sila ne preuzme kontrolu nad moreuzom između Sredozemnog i Crnog mora, ili ušćem Dunava u Crno more, pošto se sa obe tačke mogla preduzeti ofanziva protiv nekog od ruskih centara za proizvodnju strateških materijala na jugu Rusije i Kavkazu, ili potpiriti neki lokalni pokret otpora protiv hegemonije Moskve. Osim toga i pod carevima i pod boljševicima postojala je, mada nikad primenjena, vojna doktrina da se u ratu nemačko desno krilo ka Rusiji dolinom Dunava potisne ka industrijskom srcu nemačkih zemalja i time izbegnu pogibeljni frontalni napadi kroz Poljsku.
Dobrodošlica američkoj misiji koju predvodi OSS pukovnik Robert Makdauel (Foto: Vikipedija)
Kao dopunu toj sovjetskoj vojnoj doktrini navešću deo iz svoje studije napisane na Univerzitetu Mičigen malo pre Hitlerovog napada na sovjetsku Rusiju 1941:
“Osnovna strategija sovjetske Rusije postala je jasna: ukoliko je to moguće, izbeći rat dok druge velike sile ne iscrpu svoje resurse u ratu ili tokom ratne opasnosti, i tako olakšaju komunikaciju kapitalističke Evrope iznutra. Sovjetska vlada može zaključiti da im na dugi rok veća opasnost preti od velikih kapitalističkih država Britanije i SAD nego od Hitlerove Nemačke. Sovjetskim vođama, međutim, takođe mora biti jasno da demokratske države najverovatnije neće nikada zaratiti sa Rusijom. S druge strane, sovjetski vojni vrh svakako zna da Evropa zapadno od Rusije ne proizvodi dovoljno hrane niti raspolaže dovoljnim količinama vojno-strateških sirovina kakvih Rusija ima u izobilju. Ako ove godine (1941) Hitler ne uspe da pobedi Britaniju i tako sebi otvori morski prolaz kojim će uvoziti što mu treba, sovjetskim vođama neizbežno će postati očito da on u očajanju mora napasti svog saveznika, Rusiju, ne bi li zadovoljio svoje strateške potrebe. S tim u vezi, treba imati na umu da razni ugovori na osnovu kojih je sovjetska Rusija trebalo da snabdeva nacističku Nemačku sirovinama nisu ispunjeni pošto Hitler nije mogao ili nije hteo da zauzvrat isporuči količine ili vrste mašina i drugih industrijskih proizvoda potrebnih Rusiji“.
U retrospektivi postalo je jasno da Hitler, u nekoliko godina koje su prethodile napadu na sovjetsku Rusiju, nije uspeo da ispuni svoje obaveze iz trgovinskih ugovora i da se otvoreno trudio da od Jugoistočne Evrope stvori alternativno izvorište vitalnih sirovina. Ali Staljin je bio toliko svestan sopstvenih unutrašnjih političkih slabosti da nije učinio ništa da zaštiti ruske strateške interese na tom području i u Poljskoj.
Sovjetska politika “mira po svaku cenu“ neposredno pred izbijanje Drugog svetskog rata bila je veoma slična tadašnjoj britanskoj spoljnoj politici u pitanju Jugoistočne Evrope. A za Britaniju ima manje opravdanja nego za Rusiju. Iako je ruska vojna doktrina priznavala značaj Jugoistoka za odbranu Rusije, ona nikad nije bila primenjena, dok su Britanci, nasuprot tome, dva puta tokom Prvog svetskog rata tu intervenisali zbog nemačke pretnje britanskoj bezbednosti na Istočnom Mediteranu i Bliskom i Srednjem istoku. Usled opšteg američkog nepoznavanja ove značajne činjenice, i njene povezanosti s kontroverznom Čerčilovom strategijom spram Jugoistočne Evrope u Drugom svetskom ratu, ovde ću opisati te britanske intervencije.
Naime, u Prvom svetskom ratu operacije na francuskom frontu su dosta rano zapale u pat poziciju i pretvorile se u “rat iznurivanjem“. Od mora pa do Alpa odvijali su se uglavnom dvoboji teškom artiljerijom, povremeno kombinovani krvavim i jalovim frontalnim napadima na sisteme rovova velike strateške dubine. U takvoj vrsti rata nemačke snage su tada imale su priličnu prednost pošto su posedovale srednju i tešku artiljeriju kakvu Saveznici nisu imali. No, Francuzi su svojim tada novim poljskim topom od 75 mm – neupotrebljivim u postojećim prilikama na francuskom frontu – stekli odlučujuću prednost za manevarski rat. Stoga su mlađi britanski i francuski generalštapski oficiri predložili da Saveznici u Francuskoj samo drže svoje položaje, a da se u opštu ofanzivu krene sa Istočnog Mediterana, preko Jugoistočne Evrope, te da se dolinom Dunava stigne do Beča i industrijskog središta Nemačke.
Uz to, zahvaljujući zaista herojskom otporu Srba, uz manju britansku i francusku pomoć, nemačka i austrijska vojska nisu uspele da uspostave potpunu kontrolu nad Jugoistokom, a postojala je i mogućnost da se Grčka i Bugarska, pa čak i Italija, pridruže zapadnim Saveznicima. Premijer Lojd Džordž lično se zainteresovao za te predloge, ali je popustio pred negativnim stavom viših oficira. Klanica u Francuskoj nastavila se tako do jeseni 1918. kada su operacije na Solunskom frontu u Jugoistočnoj Evropi doprinele savezničkoj pobedi.
Drugo dejstvo Britanaca u Jugoistočnoj Evropi u Prvom svetskom ratu bilo je rezultat plodne mašte Vinstona Čerčila, tada Prvog lorda Admiraliteta. To je bio britanski pokušaj da se 1915. napadnu turska utvrđenja na Dardanelima i time otvori prolaz u Crno more. Cilj je bio dvojak: pre svega da se preseku nemačke saobraćajne veze preko Jugoistočne Evrope sa Turskom i ona tako isključi iz rata, te time i otkloni neposredna nemačka pretnja Britaniji na Srednjem istoku, a drugi da se poveća neophodna britanska i očekivana američka pomoć Rusiji – ne više preko Arktika i Pacifika već preko Sredozemnog i Crnog mora.
I mada se to tada u punoj meri nije možda uočavalo, otvaranje Crnog mora za britanske i francuske pomorske snage 1915. onemogućilo bi da Nemci, preko njega i Jugoistočne Evrope, crpu strateške sirovine južne Rusije i Kavkaza, što im je 1918. umalo omogućilo da gubitke na Zapadu nadoknade pobedama na Istoku. Godina 1920. i 1921. imao sam sreću da mi operaciju na Dardanelima objašnjava lično general Mustafa Kemal Paša (potom poznatiji kao Ataturk i predsednik Turske), zapovednik turskih snaga koje su 1915. uspešno odbranile Dardanele. Kemal Paša se s prezirom osvrnuo na podsmeh s kojim je Čerčilova zamisao bila dočekana u nekim krugovima u Britaniji i Sjedinjenim Državama. Na osnovu ličnog uvida uveravao me je da bi, da su Britanci napad produžili još samo dvadesetak sati, Dardaneli i čitav moreuz pali u ruke Saveznicima, pošto bi Turci ostali bez municije. Po njegovoj proceni, otvaranje Crnog mora za savezničko brodovlje i veću pomoć Rusiji bi ne samo ubrzalo nemački poraz u Prvom ratu, već bi verovatno sprečilo i rusku boljševičku revoluciju. Takođe je smatrao da bi uspeh Februarske revolucije a neuspeh boljševičkog protivudara verovatno sprečio i rast ekstremne desnice u Zapadnoj Evropi, a naročito pojavu fašističke Italije i nacističke Nemačke. Zbog takvih pravovremenih uvida se Ataturk, tada već predsednik Turske, tridesetih godina 20. veka pridružio jugoslovenskom kralju Aleksandru u pokušaju uspostavljanja centra moći u Jugoistočnoj Evropi, kadrog da obuzda i Hitlerove i Staljinove ambicije.
U tom kontekstu ukratko ću predočiti nemačku procenu značaja Jugoistočne Evrope i stav prema njoj u oba svetska rata. Oba puta nemačka Visoka komanda shvatila je presudnu važnost ovog područja i u odbrambenom i u ofanzivnom smislu, i tako se ponašala i taktički i strateški. Tokom poslednje tri godine (po svemu sudeći, rukopis ove studije završen je 1969; prim. ured.) ponovo sam proučio sav materijal koji mi je o ovoj temi bio na raspolaganju – ono što su objavili drugi i moje sopstvene radove i beleške zasnovane na obaveštajnim podacima iz oba rata, kao i studije sa Univerziteta Mičigen.
Sva ta dokumentacija, naime, jasno pokazuje da su Hitler i njegovi saveznici u tom smislu delali direktno i svesno, koristeći nemačko iskustvo iz 1918. U toj kasnoj fazi Prvog svetskog rata, suočena sa neminovnim porazom, Nemačka je pametnom strategijom i taktikom upotrebe Podunavlja, Crnog mora i Kavkaza gotovo prinudila Britaniju da se povuče iz rata, i njoj prepusti resurse Rusije i Srednjeg istoka. No, moram naglasiti da se Hitler na Istoku suočio sa nevoljama kakvih u Prvom ratu nije bilo. Tada je Turska, naime, bila aktivni saveznik Nemaca, glavnina turskih snaga vezujući stotine hiljada britanskih i ruskih vojnika koji bi inače bili poslati neposredno na Nemačku. Hitler je računao da će Turska ponovo odigrati tu ulogu, i velike nemačke i italijanske ofanzive 1941. i 1942. na Istočnom Mediteranu i u Africi bile su usmerene ne samo na Suecki kanal i Srednji istok, već su za cilj imale i da navedu Turke da odstupe od neutralnosti i priđu Hitleru. Nažalost, američki komentatori često su propuštali da navedu da je, pored veličanstvenog otpora Srba, moguća uloga Turske u ratu bila razlog da Hitler 1941. i 1942. s ključnog, ruskog fronta u Jugoistočnu Evropu prebaci trupe i opremu kojima bi inače potpuno slomio sovjetski otpor tokom tog početnog razdoblja velike sovjetske unutrašnjo-političke i vojne slabosti.
Nemačka strategija u oba svetska rata bila je zapravo suštinski i neizbežno zasnovana na spoznaji ekonomskih nedostataka koje ni vredni nemački radnici ni sposobni nemački naučnici nisu mogli otkloniti. Što se tiče potrošnje – hrane na primer – ni najstrože racionisanje nije moglo omogućiti Nemačkoj da zadovolji potrebe svoga stanovništva na duži rok, a kamoli da izdržava i stotine hiljada ratnih zarobljenika i uvezene radne snage. Nemačka je stajala još slabije kada je reč o proizvodnji nafte, specijalnih maziva, i strateških metala. U celoj Evropi zapadno od Rusije jedino je Jugoistočna Evropa mogla dati najveći deo tih dobara, no čak ni vlast nad tim područjem, procenjenim kao strateški neophodno, nije mogla do da odloži potpuno pražnjenje nemačkih skladišta. U miru, Nemačka se oslanjala na uvoz morem, ali su u ratu ti putevi bili pod potpunom britanskom blokadom. Tako je u oba svetska rata Nemačkoj ostajalo jedino da što pre osvoji te bogate zalihe suštinski važnih dobara u južnoj Rusiji, na ruskom Kavkazu i na Srednjem istoku. No, osvajanje i iskorišćavanje tih prostranih područja Istoka zavisilo je od prethodne kontrole nad Jugoistočnom Evropom, i njenih saobraćajnih pravaca Dunavom i železnicom.
U Prvom svetskom ratu nemačko strateško interesovanje za Rusiju vezivalo se pre svega za ideje i ličnost generala Maksa Hofmana (Max Hoffmann), poznatog i izuzetno sposobnog štapskog oficira i stručnjaka za Rusiju. Po izbijanju rata, njega je feldmaršal Fon Hindenburg imenovao za faktičkog šefa Generalštaba svih nemačkih armija na ruskom frontu. Ne uspevši da potpuno pobede Francusku pre no su ruske armije stupile u sukob na Istočnom frontu, neki od najboljih umova u nemačkoj vojsci, uključujući Hofmana, smatrali su da Nemačka treba samo da održi postojeće stanje na francuskom frontu a svu pažnju usmeri na operacije na Istoku. General Hofman je smatrao da će kontrolom nad južnom Rusijom i Kavkazom ne samo suzbiti svaku mogućnost za ruski kontranapad i svojoj zemlji obezbediti odgovarajuće zalihe strateških sirovina, već i da će ugroziti britansku kontrolu nad srednjoistočnom naftom i indijskim resursima u toj meri da će Britanija biti prinuđena da zatraži nagodbu sa Nemačkom. Iako ga je Kajzer ispočetka odbacio, 1918. Hofmanov koncept je oživljen i delimično primenjen pod komandom nemačkog feldmaršala Augusta fon Makenzena (August von Mackensen), tada komandanta nemačkih snaga u jugoistočnoj Evropi. (Podatke o generalu Hofmanu i njegovim idejama dobio sam iz njegovih poratnih publikacija, iz nemačkih vojnih dnevnika, od nekadašnjih nemačkih i turskih oficira, učesnika u operacijama predviđenim Hofmanovim konceptom, i na osnovu sopstvenog rada u Britanskoj vojnoobaveštajnoj službi na Kavkazu, 1917. i 1918.)
Savremeni britanski pogled na ovu nemačku strategiju na Istočnom frontu u Prvom svetskom ratu može se naći i u studiji istaknutog britanskog stručnjaka, profesora Dž. A. R. Mariota (J.A.R. Marriott), iz koje ću navesti neke detalje:
“(Od 1916) Ključ za napad koji je u avgustu 1914. otpočeo Kajzer (…) mora se potražiti na Balkanskom poluostrvu (to jest u Jugoistočnoj Evropi), gde će i biti nađen (…) Da su Centralne sile udarajući na Srbiju zapravo dovodile u pitanje poziciju Velike Britanije na Bliskom i Dalekom istoku (to jest u Indiji) nije bilo dovoljno dobro shvaćeno (…) Napad na seljačku Srbiju nije bio samo početak svetskog rata već i obelodanjivanje osnovnog razloga za njega (…) Velika Srbija ne samo da je Habsburzima prečila put prema Solunu već i Hoencolernima prema Carigradu. Jugosloveni su se našli sami između Centralnih sila i njihovih snova o Srednjoj Evropi (Mittel Europa) koja bi se protezala od Hamburga do Carigrada (…) Od Carigrada se gradila pruga kojom je nemački trgovci i nemački vojnici trebalo da putuju ka Persijskom zalivu (…) Kada bi se oni uspostavili u Persijskom zalivu (…) bok Velike Britanije bio bi probijen, i više ne bi bilo bitne prepreke između Nemačke i njene vlasti nad Istokom. Nemci su (1914) bez sumnje očekivali da eksploatišu Mesopotamiju i prodru u Persiju (…) i time ugroze prevlast Velike Britanije u Indiji (…) (Od 1918) Uništenjem Srbije bio je otvoren put od Berlina do Bosfora i Dardanela (…) Crno more je bezmalo i bukvalno postalo nemačko jezero. Nemački vazali i saveznici vladali su svakim delićem njegove obale (…) Snage otpora u Rusiji i Rumuniji bile su slomljene (…) Nemačka je držala Ukrajinu (…) Očigledno je da ta Mittel Europa sada vlada alternativnim putevima za Daleki i Srednji istok“. (The Eastern Question, Oxford, Clarendon Press, 1940, str. 485–491.)
Profesor Mariot dalje ističe ne samo presudnu ulogu Srba, već i važnost Rumunije, njenih luka na Crnom moru i Dunavu, i saobraćajnih pravaca kroz Jugoistočnu Evropu, kao i resursa tog područja: “Napravivši tako koridor ka Odesi i Konstanci (…) Nemačka bi upravljala dvema najvažnijim lukama na Crnom moru, time obezbedivši alternativni put za Srednji istok“. On zatim citira jednu izjavu u Rajhstagu s početka 1918: “Rumunija je od velikog značaja za nas Nemce kao prolaz prema Crnom moru i Istoku u celini“. Tom izjavom navedene su i podrobnosti nemačkog zanimanja za Jugoistočnu Evropu, kao što su poboljšanje plovidbe Dunavom i železničkog i ostalih saobraćajnih sistema, uz puno iskorišćenje lokalnih resursa. Profesor Mariot se samo delimično osvrće na značajne nemačke operacije na Kavkazu 1918, pominjući tamošnju misiju izvesnog nemačkog generala “Fon Krisea“ (Kriesse), o čemu ću reći nešto više u daljem tekstu. Usput, on ponovo ističe novu nemačku alternativu “pravcu Berlin-Bagdad“, koji predstavlja kao “pravac Berlin-Buhara“ – preko Crnog mora, Kavkaza, ka centralnoj Aziji. Navodi da taj pravac prolazi kroz oblasti “prebogate žitom, naftom i rudama, i ima veze i sa samom Indijom. (Navedeno delo, str. 519) Ukratko, Mariot smatra da je osnovni nemački strateški cilj u Prvom svetskom ratu bila Srbija i obezbeđivanje prolaza kroz Jugoistočnu Evropu, preko Crnog mora i Kavkaza, do ruske centralne Azije i britanske Indije.
Ovu analizu potvrđuju i upotpunjavaju i moja lična istraživanja iz tog vremena: izveštaji koje sam podneo brigadnom generalu V.H. Biču (W. H. Beach), šefu obaveštajne službe Mesopotamskih ekspedicionih snaga u Bagdadu, krajem novembra 1918, zasnovani na mom vojnoobaveštajnom praćenju delatnosti nemačkih i ruskih boljševičkih snaga, i događanja od početka februara do kraja oktobra u ruskoj Jermeniji i Gruziji – duž crnomorske obale od Batumija do Novorosijska i odatle ka jugu, duž obale Kaspijskog mora – te mojih poratnih kontakata na Bliskom istoku sa bivšim turskim i nemačkim oficirima koji su 1918. neposredno učestvovali u planiranju turskih i nemačkih operacija u oblasti Kavkaza, kao i mojih potonjih istraživanja na Univerzitetu Mičigen na osnovu s tim povezanih nemačkih posleratnih publikacija, uključujući i memoare generala Hofmana i novine Asiens Kämpfers (Azijski ratnici, prim. prev.), čiji su osnivači bili nemački oficiri aktivni tokom rata u Turskoj i na Kavkazu. Od još većeg značaja je materijal koji sam prosledio generalu Biču u Bagdad, preko mene poslat od jednog predratnog britanskog tajnog agenta iz Tbilisija. Još početkom rata taj izvanredni čovek beše prodro u tajnu nemačku predratnu organizaciju na Kavkazu, 1918. budući na važnom položaju u operativnom štabu u Tbilisiju, pod komandom nemačkog oficira njemu poznatog kao general Kres fon Krisenštajn (Kress von Kriessenstein) – “fon Krise“ profesora Mariota.
Najvažniji zadatak nemačkog štaba u Tbilisiju 1918. bio je da stekne kontrolu nad velikim kavkaskim bogatstvom u nafti i strateškim rudama i obezbedi njihovo prebacivanje u Nemačku. Od potencijalno jednake – ili čak veće, ali manje primenjene – strateške važnosti bio je nešto izmenjen Hofmanov plan, koji je 1918. uključivao sledeće projekte:
(1) uspostavljanje kombinovanog ekspedicionog korpusa na Kavkazu, od Nemaca, Turaka i domaćih saradnika, koji bi bili snabdevani i dobijali podršku preko Crnog mora;
(2) okupacija ruske centralne Azije kopnom iz severne Persije (Irana) ili preko Kaspijskog mora, i organizacija maksimalne poljoprivredne proizvodnje i vađenja rudnog bogatstva sa Kavkaza i iz centralne Azije, i njihov transport u Nemačku;
(3) okupacija područja Persijskog zaliva i uništavanje tamošnjih britanskih naftnih postrojenja;
(4) reorganizacija i naoružavanje oko trideset hiljada nemačkih i austrijskih zarobljenika u ruskoj centralnoj Aziji, i
(5) nemačko-turski napad iz centralne Azije na britanske položaje u Indiji.
Nemački plan je naime podrazumevao da će nemačke trupe u Francuskoj biti u stanju da održe liniju odbrane tokom zime 1918–19, i da će prolećna nemačka ofanziva sa Kavkaza na Srednji istok prinuditi Britance na sklapanje mira sa Nemačkom. Očekivalo se da će tokom zime 1918–19, nekoliko elitnih nemačkih jedinica velike pokretljivosti moći da bude prebačeno sa Zapadnog fronta na Kavkaz. No, nezavisno od samoga plana, britanska obaveštajna služba je već znala da se najmodernija ratna mehanizacija dostavlja nekim centrima za obuku u Nemačkoj, zarad upotrebe na Istoku.
Britanski agent iz Tbilisija je takođe nepobitno ustanovio da ruski boljševici – u južnoj Rusiji, na Kavkazu i u centralnoj Aziji – regrutuju domaće saradnike za nemački štab u Tbilisiju. Bio sam u prilici da to i sâm nezavisno potvrdim, prenevši nekoliko izveštaja u tom smislu, zasnovanih na podacima dobijenim od dobro pozicioniranih “belih“ oficira na severnom Kavkazu. Saradnici su plaćani turskim zlatom ili, kako izgleda, predratnim ruskim novčanicama. Bilo je čak i nepotvrđenih izveštaja da su Nemci dobili originalne prese za štampanje ovih novčanica od boljševičkih vlasti. Valja napomenuti i da su tokom leta i jeseni 1918. boljševičke radio stanice koje smo mogli slušati na Kavkazu, uključujući i Radio Moskvu, stalo emitovale lažne nemačke izveštaje o propasti Saveznika u Francuskoj, to jest da su se američke trupe loše pokazale na ratištu, te da su Nemci zauzeli Pariz, a potom i luke na Lamanšu.
Valja, međutim, imati na umu da se u Drugom svetskom ratu Hitler suočio sa taktičkim problemima na Istočnom frontu sasvim drukčijim od onih iz 1918, a da su eventualne podudarnosti strateške prirode. Naime, tokom celog Prvog svetskog rata, kao delatni nemački saveznici Turci su na Istoku vezivali stotine hiljada britanskih i ruskih vojnika koji bi inače bili upućeni neposredno protiv Nemačke. Osim toga Hitleru je, kao i Kajzeru, trebao turski uticaj na muslimane Bliskog i Srednjeg istoka i Rusije. Jasno je da je Hitler na Tursku računao kao na aktivnog saveznika te je efekat velikih nemačkih ofanziva iz 1941. i 1942. na Istočnom Mediteranu bio usmeren više na neutralnu Tursku nego na ostatak muslimanskog sveta. U strateškom smislu, međutim, Hitler je, poput nemačkog Generalštaba u Prvom ratu, otkrio da sâm taktički uspeh ne obezbeđuje i strateški. U vezi s tim, navešću deo iz moje studije sa Univerziteta Mičigen, završene krajem 1941:
“Kakve paralele možemo uočiti između dva rata? Znajući da Nemačka nikada nije mogla voditi dug rat isključivo vlastitim resursima, Hitler je nemačkom narodu obećao kratak rat i, bar u jednoj prilici, samo na jednom frontu u isto vreme (…) Ali, kao 1914. i 1915, Britanija je izbegla završni nemački udarac, obezbedivši se protiv direktnog napada. I opet je, kao 1917, Nemačka dobila većinu bitaka samo da bi se našla usred rata za proizvodnju i prevoz – ne samo naspram sirovinskih i proizvodnih moći Britanske i Sovjetske imperije, već sve više i Sjedinjenih Država. I opet su, kao 1918, Nemci iz Jugoistočne Evrope prodrli duboko u južnu Rusiju, i sada su na Krimu i Donu, okrenuti ka Kavkazu. Hoće li ta paralela važiti i u budućnosti? To niko ne zna, ali sam duboko uveren da će nemačke trupe, ako Nemačka još jednom iskoristi svoju kontrolu nad Jugoistočnom Evropom i Crnim morem, i ponovo okupira Kavkaz, ubrzo potom trijumfalno ući u severni Iran. U tom slučaju Hitler će biti u položaju da postigne ono što je za dlaku izmaklo Kajzeru 1918. S druge strane, ako nemačke snage budu zaustavljene severno od Kavkaza, i ako Sjedinjene Države prihvate svoju odgovornost u punoj meri, verujem da će Hitler ne samo biti poražen, već da će i kraj doći mnogo brže no što se sada očekuje“.
U jednoj drugoj studiji na Univerzitetu Mičigen napisao sam:
“Nije preterano ponovo istaći da je ovo, u osnovi, rat za proizvodnju i prevoz, za preradu sirovina u municiju, transportovanu bezbedno, pravovremeno i u što većoj količini na frontove. Ukupna brojnost vojske postala je manje važna od sposobnosti da se neprijatelj nadmaši u koncentraciji dobro snabdevenih snaga na odabranim položajima, značajnim ne samo strateški već i taktički, i u vremenskom rasponu koji zahtevaju taktičke prilike. Hitler je napao Rusiju prošlog leta pošto je shvatio da neposustajući britanski otpor, i porast rešenosti vlade Sjedinjenih Država da makar naše industrijske mogućnosti upotrebi protiv Nemačke, znače dugotrajan rat. Hitler je napao Rusiju da bi Nemačkoj pribavio neophodne sirovine, i obezbedio i poboljšao vitalne nemačke saobraćajne linije kroz Jugoistočnu Evropu – ka Rusiji i Bliskom i Srednjem istoku, te Sueckom kanalu i naftnim poljima Persijskog zaliva“.
Pošto sam razmotrio početne taktičke ciljeve borbi za Lenjingrad, Moskvu i Staljingrad, nastavio sam:
“Ali ti neposredni i taktički ciljevi nisu odlučujući. Iako je reč o bitkama koje će biti zabeležene kao najkrvavije u istoriji, one suštinski spadaju u pripremne poduhvate i Hitleru neće doneti pobedu ako posle njih ne uslede nove operacije. Evropa, isključujući Rusiju, ne može proizvesti dovoljno hrane za potrebe svog stanovništva, ni dovoljno nafte i maziva za ratne napore, te potrebe industrije i poljoprivrede koje će biti podrška vojnim operacijama (…) Evropa, isključujući Rusiju, nema dovoljno nekih metala neophodnih za proizvodnju municije. Uprkos rezervama prikupljenim pre rata, rat je za Nemačku postao očajnička trka s vremenom. U južnoj i centralnoj Rusiji zapadno od Urala i severno od Kavkaza nalaze se bogata polja koja mogu ishraniti celu Evropu. Ali pošto nema dovoljno stoke za vuču, ona se mogu u potpunosti iskoristiti jedino ako ima dovoljno nafte i maziva za traktore. Ali Rusija severno od Kavkaza i zapadno od centralne Azije ima samo dva mala naftonosna polja koja zadovoljavaju 13 odsto njenih potreba. Zapadna i centralna Rusija između Baltičkog i Crnog mora mogu se odgovarajuće snabdevati samo iz velikih naftonosnih polja Kaspijskog basena. Nemci mogu uskoro zauzeti polovinu ruskih pogona za proizvodnju uglja i gvožđa – čega, inače, i sami imaju dovoljno. Najveći i najmoderniji ruski centri za proizvodnju od suštinskog značaja za rat – fabrike teških mašina, valjanog čelika i slično – leže istočno od Urala.
No, ako Nemačka uspe da okupira Kavkaz južno od glavnog planinskog lanca, ona će osvojiti tri četvrtine ruske proizvodnje nafte, dve trećine njene proizvodnje mangana, i celokupnu proizvodnju bakra, azbesta i retkih metala. Ukoliko stekne kontrolu nad Crnim morem i dolinom Dunava u Jugoistočnoj Evropi, uz poljoprivredno bogatstvo južne Rusije, i rudno blago Kavkaza, te centralnu Aziju i Ural širom otvorene nemačkoj okupaciji, ona će zaista imati sredstava da neograničeno zadovoljava svoje osnovne vojne i civilne potrebe (…) Ako Nemačka utvrdi svoje trupe na Kavkazu, severni Iran pašće pod njenu kontrolu gotovo automatski (…) Ako se Nemci utvrde u severnom Iranu, steći će kontrolu nad ruskom centralnom Azijom i nad celokupnom visoravni do naftonosnih polja Persijskog zaliva i granica Indije. Osim ovog cilja koji treba da osigura nemačko korišćenje ruskih resursa, drugi glavni cilj Hitlerove strategije na ruskom frontu je da svoj direktni prodor iz Jugoistočne Evrope i sa Istočnog Mediterana u pravcu Libije, Egipta i Sueckog kanala zameni udarom preko Kavkaza i Irana na Indiju – kako je i predviđao Hofmanov plan iz Prvoga rata“.
Ovu procenu s kraja 1941. potvrdili su kasniji nalazi Britanske komande za Bliski istok. Na osnovu toga i mojih kontakata sa britanskim oficirima u Štabu u Kairu, od početka 1942. postalo je jasno da su se čak i na vrhuncu prodora nemačkog feldmaršala Romela ka Kairu i Sueckom kanalu tog leta, nadležni britanski zapovednici osvrtali “preko ramena“, ne bi li procenili kako se odvija istovremeno nemačko napredovanje kroz južnu Rusiju, u pravcu Kavkaza, Irana, centralne Azije i Indije. Viši britanski i američki komandanti na terenu pa i sam Hitler su, osim istrajnom odolevanju sovjetskih i britanskih trupa, neuspeh nemačkih ofanziva na Istočnom frontu i 1941. i 1942. pripisivali najpre antinacističkom srpskom udaru od 27. marta 1941, kojem je usledila invazija sila Osovine na Jugoslaviju, a potom otvorenom otporu i sabotažama 1941–42 srpskih nacionalnih snaga pod neposrednom komandom generala Draže Mihailovića.
U svetlu svih meni poznatih dokaza verujem da je nepobitno ustanovljeno da je u oba svetska rata Jugoistočnu Evropu – sa Jugoslavijom, i Srbima kao ključnim faktorom – nemačka Visoka komanda smatrala odsudnom za uspeh svojih napora na celokupnom Istočnom frontu, to jest i na ruskom i istočno-mediteranskom sektoru. Jednim delom, Jugoistok je smatran vitalnim zbog svojih prirodnih bogatstava neophodnih za nemački ratni napor i proizvodnju u samoj matici. Jugoistok je takođe bio od presudnog značaja za odbranu same Nemačke od ruske i britanske kontraofanzive kopnom kroz dolinu Dunava ili, u Drugom ratu, i vazduhom i kopnom iz savezničkih baza u severnoj Jugoslaviji. Najbitnije pri tom bilo je pitanje kako će Jugoistočna Evropa i Srbi reagovati na ofanzivnu strategiju Hitlera prema Rusiji i Britaniji na Istoku, kojom je trebalo obezbediti hiljadugodišnju prevlast nacista.
No, opravdano ogorčeni spram divljaštva Hitlerovog odgovora na pokrete otpora Grka i Srba tokom rata, Britanci i Amerikanci prečesto previđaju da je Hitler pre izbijanja rata godinama radio na ostvarenju svojih nauma bez prevelikog nasilja, svestan da bi ono otežalo privredno iskorišćavanje područja pripojenih njegovoj imperiji. Bar donekle, ovakav stav bio je plod uticaja njegovog glavnog ekonomskog savetnika, dr Hjalmara Šahta (Hjalmar Schacht). Hitler je tražio od Srba, Grka i Turaka istu meru saradnje koju je dobio od Mađara, Rumuna i Bugara. (One koje zanima nenasilna taktika kakvu je izgleda Šaht preporučivao, i kakva je primenjena na mnogim mestima tokom tridesetih godina dvadesetog veka, upućujem na moju studiju Nemački prodor na Balkan /German Penetration of the Balkans, Michigan Alumnus Quarterly Review, leto 1940/).
Zarad, međutim, istinitog odnosa prema tim drugim narodima Jugoistoka koji nisu pružili organizovani otpor, ističem ono o čemu će kasnije ovde biti više reči: ranije pomenute sabotaže srpskih nacionalnih snaga pod komandom generala Mihailovića, priznate od većine sovjetskih i britanskih oficira od zanata i našeg generala “Divljeg Bila“ Donovana, šefa Ureda za strateške zadatke – došle su do punog izražaja upravo zahvaljujući saradnji brojnih pojedinaca i grupa u tim zemljama. A kada je Hitler rešio da odbaci Šahtov koncept zarad brutalne represije – iako je ona bila usmerena pre svega na Srbe i Grke – i ti drugi narodi našli su se na udaru, srazmerno snazi i značaju svoga otpora.
Po mom mišljenju, početna nastojanja nacista da u Jugoistočnoj Evropi ne vladaju isključivo terorom bile su delom posledica Hitlerovog poznavanja dugotrajnog i snažnog otpora Srba nemačkoj okupaciji u Prvom svetskom ratu – takođe delom izazvanim tada ispoljenom nemačkom surovošću. Na osnovu svojih saznanja, sklon sam i da verujem da je Hitler sebe smatrao manje vojnikom a više gotovo nadljudskim manipulatorom ljudskim osećanjima. U članku koji sam upravo naveo, kažem i sledeće:
“Od izbijanja rata (na glavnim frontovima), uprkos simpatijama prema Saveznicima, uprkos vlastitoj vojnoj snazi i snazi savezničkih armija na Mediteranu i u Rusiji, ne samo da su balkanske države odbile da zarate, već su snabdevale Nemačku znatnim količinama veoma važnih strateških sirovina – i to na kredit u koji nemaju poverenja, na račun vlastitog životnog standarda, a da Nemačka to nije izdejstvovala silom ni, u nekim slučajevima, ni prisustvom svojih trupa (…) Jasno je da Nemačka u poslednjih pet godina potpuno pokorila balkanske države a da svet i ti narodi tek sada toga počinju bivati svesni (…) To je značaj nemačkog prodora u Jugoistočnu Evropu: pri napadu nacista vojna sila je sekundarna – upotrebljava se, po potrebi, samo za završni udarac. Sve počinje ekonomskim prodorom, da bi se njime postigao i ideološki (…) Prodor u neku zemlju se vrši da bi joj se privreda podredila nacističkim interesima, na uštrb njenih sopstvenih. Razmere tog prodora i prevlasti nacista može suzbiti jedino domaći ideološki otpor. Svim fazama nacističkog zavojevanja – vojnom, ideološkom, ekonomskom – upravlja Hitlerova filozofija, po kojoj je moguće beskrajno tlačiti druge, i steći neograničenu dobit, pod uslovom da se ne napreduje prebrzo (…) Skloni smo da pamtimo samo strahovite Hitlerove udare a da zaboravljamo postepeno, psihološko i privredno podrivanje protivnika koje je, uvek, prethodilo otvorenom napadu“.
U jednoj drugoj studiji takođe napisanoj na Univerzitetu Mičigen izneo sam da su tada skorašnji, nespretni pokušaj Musolinija i njegove bezvoljne vojske da zauzmu Grčku, te time izazvano iskrcavanje Britanaca u Grčkoj, naveli Hitlera da pošalje između trideset i četrdeset najboljih nemačkih divizija – inače spremnih za očekivani ruski front – ne bi li pokorio Srbe i Grke. Da nije bilo italijanskog napada i britanskog odgovora, možda ne bi bilo ni udara u Beogradu protiv kneza Pavla, i možda bi Hitler nastavio da iskorišćava Jugoslaviju ograničeno, kao Mađarsku, Rumuniju i Bugarsku – gde većina stanovništva takođe nije marila za njega. Sve to mora biti uzeto u obzir pri proceni strateškog značaja Jugoslavije i Jugoistočne Evrope za Hitlerovu strategiju u Drugom svetskom ratu.
Kada se razmotri suština i osnovni činioci, Hitlerov poraz u Drugom svetskom ratu po svemu sudeći posledica je dva povezana iako različita momenta. Prvi je sasvim očito to da ni Britanija ni sovjetska Rusija nisu poklekle pod početnom nemačkom navalom kako je Hitler očekivao. Ali odmah za njom po važnosti je uglavnom prećutana činjenica da 1941. i 1942. nemačke armije nisu postigle dva glavna Hitlerova strateška cilja: da zaposednu sirovinsku bazu južne Rusije, Kavkaza i centralne Azije, i da sa Kavkaza i Istočnog Mediterana zauzmu Bliski i Srednji istok i krenu ka Indiji – te da zahvaljujući tim vojnim pobedama prinude Rusiju i Britaniju na mir. Pre nego je počela 1943, ni nade ni prilike za to više nije bilo. Za neuspeh ogromnog nemačkog napora da 1941. i 1942. obave te zadatke u najvećoj meri zaslugu valja pripisati izvanrednoj odbrani ruskih i britanskih trupa, uprkos ogromnih i raznovrsnih teškoća. Ali, kako je već istaknuto – a o čemu će biti više reči kasnije – pripadnici ruske i britanske vojske i sâm Hitler ključnu ulogu za Hitlerov poraz pripisuju otvorenim i tajnim vojnim poduhvatima protiv vitalnih nemačkih linija snabdevanja u Jugoistočnoj Evropi – delom generala Draže Mihailovića i njegovih pretežno srpskih nacionalnih snaga. Moram takođe naglasiti da je 1941. i 1942, na vrhuncu nemačkih ofanziva na Istoku, uloga pokreta otpora u Jugoslaviji i na Jugoistoku uopšte poprimila zaista strateški i taktički značaj, dok je 1943. i 1944 – kada je otpor u Jugoslaviji dobio veliki ali iskrivljeni publicitet – njegova uloga bila svedena na skroman taktički doprinos nemačkom slomu. To je, ukratko, stvarni značaj Jugoslavije i Jugoistočne Evrope u Drugom svetskom ratu.
No, pre nego što razmotrimo ratne operacije srpskih nacionalnih snaga i jugoslovenskih partizana predvođenih komunistima, valja ih smestiti u kontekst taktičke misije, rasporeda i jačine nemačke vojske – ne samo u Jugoslaviji već u celoj Jugoistočnoj Evropi. Ponovnim pregledom na tu temu napisanog ili izrečenog od rata naovamo, primetio sam da je mnogo autora, možda nesvesno, pokrete otpora širom okupirane Evrope i nemačku reakciju na njih videlo kao igru žmurke – po planinama, šumama ili većim gradovima – u kojoj niko nije pobeđivao, već samo na kratko suzbijao protivnika. U nekim krajevima i nekim periodima to uglavnom odgovara zbivanjima. Britanski, američki i nemački zvanični dokumenti, kao i oni kvalifikovanih sovjetskih stručnjaka, zajedno pružaju tačnu procenu pokreta otpora u Evropi tokom Drugog svetskog rata i njihovog istinskog značaja. Upravo na taj materijal sam se oslanjao u ovoj studiji o ulozi Jugoistočne Evrope u ratu.
Na osnovu obaveštajnih podataka jasno je, naime, da su u Istočnoj Evropi, a naročito Jugoistočnoj – sa njenom dugom i poštovanja dostojnom tradicijom otpora – od 1941 do 1944, i otvoreno i tajno nacionalne snage sa umećem i odlučnošću protiv nemačke okupacije vodile ono što sovjetska doktrina naziva “partizanskim ratom“ a mi “gerilskim“. U Jugoslaviji te snage bile su pod neposrednom i zvaničnom komandom generala Draže Mihailovića. I u Mađarskoj, Rumuniji i Bugarskoj tokom većeg dela rata vršene su sabotaže velikog strateškog i taktičkog značaja, kako protiv nemačke eksploatacije domaćih resursa tako i protiv vitalnog vojnog saobraćaja železnicom i Dunavom, neophodnog za snabdevanje glavnih nemačkih ofanzivnih vojnih sektora u Rusiji, na Istočnom Mediteranu i u Severnoj Africi. Te sabotaže, uz one u Jugoslaviji, organizovao je srpski general Mihailović, pod čijom su kontrolom i bile – mada su organizaciono i iz bezbednosnih razloga bile odvojene od delovanja nacionalnih snaga u samoj Jugoslaviji.
Što je još važnije, te tajne operacije činile su nezamenljiv deo generalovog strateškog koncepta da se Hitler porazi na ruskom frontu, a da Jugoslavija tome doprinese sabotažama na nemačkim komunikacijama Dunavom i železnicom kroz Jugoistok. Time je general Mihailović sledio vojnu doktrinu razumljiviju Evropi nego Sjedinjenim Državama, i više cenjenu u Istočnoj nego u Zapadnoj Evropi. Kako sam i naveo ranije: “ Tako je u oba svetska rata Nemačkoj preostajalo jedino da što brže osvoji bogate rezerve svih suštinski važnih dobara u južnoj Rusiji, na ruskom Kavkazu i Srednjem istoku. Ključni faktor bio je da je zauzimanje i iskorišćavanje tih velikih područja Istoka zavisilo od prethodne nemačke kontrole i korišćenja Jugoistočne Evrope i njenih komunikacija Dunavom i železnicom“. I: “ Hitler je napao Rusiju da bi Nemačkoj obezbedio nasušne sirovine, osigurao i unapredio vitalne nemačke linije saobraćaja kroz Jugoistočnu Evropu i ka Rusiji, Bliskom i Srednjem istoku, te Sueckom kanalu i naftonosnim poljima Persijskog zaliva“. Zatim: “Ali od najveće važnosti bilo je kako će Jugoistočna Evropa i Srbi reagovati na ofanzivnu strategiju Hitlera prema Rusiji i Britaniji na Istoku, čiji je cilj bio da osigura hiljadugodišnju vlast nacista“. Po mom uverenju velika većina vojnika od zanata iz Zapadne i Istočne Evrope, upoznata sa Hitlerovom strategijom i taktikom na Istoku, smatrala je te kampanje izuzetno dobro planiranim i izvedenim, uprkos izvesnog mešanja i nesposobnosti predstavnika nacističke partije.
Za nemački Glavni štab za Jugoistok smešten u Beogradu, zapadna Jugoslavija – zapravo, zapadno ili jadransko područje cele Jugoistočne Evrope – imala je izgleda malog strateškog i taktičkog značaja tokom rata, izuzev nakratko, u jesen 1943, kada ga je moguće anglo-američko iskrcavanje iz Italije donekle uznemirilo. Ta nezainteresovanost proizlazila je uglavnom iz činjenice da su se resursi od velikog značaja za nemačko stanovništvo i ratnu industriju gotovo isključivo nalazili u istočnom delu Jugoistočne Evrope. No, kako se rat zahuktavao, nemačka Visoka komanda i Glavni štab u Beogradu shvatili su da se uspešan otpor nemačkoj okupaciji i eksploataciji Jugoistoka, s izuzetkom Grčke, dešava poglavito na istoku Balkana. Pod tim pre svega podrazumevam otvoren otpor u srpskim krajevima Srbije i Bosne, i “podzemni“, u susednim oblastima Mađarske, Rumunije i Bugarske, koji je takođe organizovao i njime faktički rukovodio general Draža Mihailović.
S tim u vezi ratni i poratni obaveštajni podaci – nasuprot masi onog što se dalo naći u medijima tokom i posle rata – potvrđuju da nisu narodi Mađarske, Rumunije i Bugarske, s malim izuzecima, bili saveznici Hitlera već samo njihovi režimi, i da je u svakom od njih bilo vrlo različitog raspoloženja. Uprkos dugotrajnom i veoma raširenom poštovanju za ranije nemačke vrline i postignuća, da Rusija nije bila pod komunistima pitanje je da li bi Hitler imao takvu podršku na Jugoistoku kakvu jeste. Rastuća pretnja širenja ruskog komunizma na zapad, uz tradicionalno poštovanje prema nemačkim dostignućima, pružila je Hitleru priliku da ove tri zemlje iskorišćava u miru, i usredsredi se samo na oružani otpor u Grčkoj, Jugoslaviji i Albaniji. U našim obaveštajnim arhivama nisam našao nikakvu potvrdu tvrdnje, raširene neposredno posle rata, da je prokomunističko i prosovjetsko raspoloženje u Jugoistočnoj Evropi ojačalo još pre sovjetske okupacije tih područja 1944. Naprotiv: naša posleratna obaveštajna saznanja nedvosmisleno potvrđuju dugotrajno i snažno predratno nepoverenje kako prema sovjetskom tako i prema domaćem komunizmu, ni po čemu vezano za reakciju na sovjetsku posleratnu politiku. Naši obaveštajni podaci takođe pokazuju da tajne operacije koje je tokom rata osmislio, i u Mađarskoj, Rumuniji i Bugarskoj izvodio general Mihailović ne bi imale uspeha da tamošnje organizacije preko kojih je radio nisu uživale širu podršku. U Jugoistočnoj Evropi kao i u Zapadnoj, čak su i nacističke kvislinške organizacije bile pune domaćih rodoljuba. Svi ti činioci uticali su na utvrđivanje nemačke politike prema Jugoistoku.
Raspored nemačkih snaga u Jugoistočnoj Evropi umnogome je zavisio od značaja koji je Visoka komanda pripisivala domaćoj proizvodnji strateških sirovina. Pritom, čini se da je najveći značaj pridavan rumunskim naftonosnim poljima i maloj, ali vrlo značajnoj proizvodnji strateških metala u srpskim krajevima Jugoslavije. Ne odviše važna nalazišta tih metala pri Jadranskoj obali su izgleda bila prepuštena Italijanima, a transport je obavljan morem. Glavni poljoprivredni proizvod za Nemce predstavljalo je žito, dopremano u Nemačku uglavnom iz Mađarske, istočne i južne Rumunije, i delova severne Bugarske i Jugoslavije. Ne naročito velika proizvodnja mesa u Mađarskoj, Srbiji, Rumuniji i Bugarskoj značila je mnogo Nemcima, kao i uzgoj voća u Grčkoj, Bugarskoj i južnoj Srbiji. Zanimljivo je i to da se u zapadnoj Jugoslaviji – i po zvaničnim partizanskim podacima i po izjavama stranih simpatizera komunista od 1941. do 1944. lokaciji glavnine partizanskih snaga – nije proizvodilo ništa, ili gotovo ništa Nemcima strateški bitno.
Naravno, nemački vojni raspored u Jugoistočnoj Evropi zavisio je još više od bezuslovne nemačke potrebe da zaštiti svoje komunikacije ne samo između Jugoistoka i Nemačke, već i Jugoistoka i dva glavna nemačka fronta na Istoku – u južnoj Rusiji i Crnomorskom zabrežju i u Istočnom Sredozemlju i na Srednjem istoku, Hitlerovim ključnim polugama za prisiljavanje Rusa i Britanaca na mirovne pregovore. Dunav i pruge Jugoistočne Evrope nosili su glavni teret podrške ovim nemačkim vojnim zahvatima i činili glavne saobraćajnice za prevoz sirovina sa Jugoistoka u suprotnom smeru. Po nemačkim planovima, tuda je valjalo prevoziti i još bitnije prehrambene proizvode i rudno bogatstvo južne Rusije, Kavkaza i Bliskog istoka, osnovnih preduslova za nemačku pobedu.
Posleratni procenjivači ratnih zbivanja u Jugoslaviji i Jugoistočnoj Evropi gubili su se u nastojanjima da rekonstruišu operacije pokreta otpora i njihov vojni značaj, ne uzimajući u obzir ove osnovne činioce. Ako je otpor trebalo da bude nešto više od igre žmurke, onda su snage otpora i njihova dejstva morali biti usredsređeni tamo gde su nemačke potrebe bile od suštinskog značaja za šire nemačke strateške ciljeve, gde su nemačke logističke operacije bile najranjivije i gde je, u skladu sa tim, bila i najveća koncentracija nemačkih trupa.
Stoga sam ovoj studiji pokreta otpora na Jugoistoku i njihovog doprinosa ratnim naporima pristupio zemljopisno: lociranjem, na osnovu naših obaveštajnih dosijea, glavnih koncentracija nemačkih trupa da bih utvrdio gde se nemačka Visoka komanda osećala najizloženijom, a potom utvrđivanjem, za svaki period rata, mesta na kome su dve suparničke organizacije otpora, nacionalisti i komunisti, imali najjače snage. Posleratni istraživači propustili su da uoče osnovnu činjenicu da se Dunavom s njegovim pritokama i sistemom kanala između Nemačke i Crnog mora odvijao mnogo veći vojni saobraćaj u oba pravca no železnicom u tom istom području. Takođe su propustili da uoče da vodeni i železnički putevi nisu jednaki ni u smislu tereta koji se njima prevozi ni po načinu izvođenja sabotaža. Tako su, na primer, oni pretpostavljali da je glavni železnički pravac mnogo važnija meta sabotaže od nekog navodno manje važnog, prenebregavajući činjenicu da svaka okupaciona sila u neprijateljski raspoloženoj zemlji može važan teret i zaštitne trupe uputiti manje izloženim pravcima.
Poratni komentatori su preuveličavali i nemačke snage namenjene suzbijanju otpora. Jedan od razloga tome bio je i prihvatanje propagande jugoslovenskog komunističkog Vrhovnog štaba. Drugi se delom može objasniti smetanjem s uma da su neke nemačke trupe mogle biti privremeno smeštene u Jugoslaviji bez ikakve operativne namene. One su mogle biti na putu ka glavnim frontovima, ili se vraćati s njih, a mogle su se i odmarati u očekivanju daljih zadataka. S druge strane, iako su naši ratni obaveštajni podaci i zvanični vojni izveštaji to potvrđivali, poratni komentatori često su propuštali da primete da su u kritičnim trenucima na najvećim frontovima Nemci morali da povlači jedinice iz Rusije i sa Istočnog Sredozemlja u srpske delove Jugoslavije ne samo zbog sabotaža nego i ofanziva nacionalističkih snaga generala Mihailovića. Za razliku od toga, procene o rasporedu i jačini nemačkih snaga u ovoj studiji zasnovane su na ovim suštinskim činiocima, utvrđenim na osnovu ratnih i poratnih, kako savezničkih tako i nemačkih obaveštajnih podataka.
Pre nemačkog napada na Jugoslaviju i Sovjetski Savez 1941, najveća koncentracija nemačkih trupa u Jugoistočnoj Evropi bila je u Bugarskoj, a nešto manja u Rumuniji i Mađarskoj. U toj fazi glavna nemačka taktika bila je ne samo da se osigura saradnja sa tim zemljama i iskorišćenje njihovih resursa, već i da se Turska uvuče u rat kao nemački saveznik. S druge strane, nemački strateški cilj je po svemu sudeći bio da Sovjetski Savez ostane prijateljski neutralan, a da se u tadašnjem britanskom rukovodstvu ojača politika “mira bezmalo po svaku cenu“.
U vreme najvećih nemačkih ofanziva na Istočnom frontu 1941. i 1942, usled masovnog ustanka Srba u istočnoj i zapadnoj Jugoslaviji, velika koncentracija nemačkih jedinica u Jugoistočnoj Evropi – osim onih angažovanih u Grčkoj i u prolazu ka glavnim frontovima – bila je ograničena na Jugoslaviju. Tada su nemačke trupe bile podjednako razmeštene po svim srpskim oblastima, i na istoku i na zapadu. U 1943. i prvoj polovini 1944. jake nemačke snage postojale su u Srbiji, naročito na severu i u središnom delu, nešto manje u centralnoj i severozapadnoj Jugoslaviji i Bugarskoj, još slabije u Mađarskoj i Rumuniji. U očekivanju mogućeg anglo-američkog napada iz Italije, u zapadnoj, centralnoj i severozapadnoj Jugoslaviji, posle italijanske kapitulacije 1943, uočeno je izvesno i privremeno pojačanje koncentracije najboljih nemačkih trupa zarad snaženja borbene volje domaćih kvislinga.
Imajući sve ovo na umu, izložiću kako vidim tačan i prilično razumljiv sažetak misije, rasporeda i jačine nemačkih snaga namenjenih suzbijanju jugoslovenskih snaga otpora – zasnovan, kako rekoh, na ratnim i poratnim obaveštajnim dokumentima o glavnim fazama rata. Za svoj oružani napad na Jugoslaviju, aprila 1941, Hitler je upotrebio 33 najbolje nemačke divizije, sa priličnim snagama za podršku. Ratni dokumenti pokazuju da su, izuzev trupa na putu ka ruskom i britanskom istočno-mediteranskom frontu i u povratku s njih, nemačke okupacione snage stacionirane u Jugoslaviji za vreme velikih Hitlerovih ofanziva 1941. i 1942. na tim sektorima, i tokom kontraofanzive nacionalista na nemačku pozadinu, bile mnogo jače nego 1943. i 1944. Tokom druge polovine 1944. ponovo su povećane nemačke snage u Jugoslaviji, po svemu sudeći kao neposredna posledica nemačkog povlačenja iz Grčke i Albanije. U periodu relativno malih otvorenih napada nacionalnih snaga na nemačke trupe u Jugoslaviji 1943. i u prvoj polovini 1944 (za razliku od sabotaža), naši ratni dokumenti pokazuju da su Nemci u Jugoslaviji imali najviše 15 divizija slabijeg sastava sa ukupno 140.000 ljudi (nemačke divizije iz Drugog svetskog rata brojale su oko 10.000 vojnika; prim. ured.), uz tri SS divizije sastavljene uglavnom od domaćih manjinskih grupa, ukupne jačine oko 40.000 ljudi, i oko 30.000 lokalnih kvislinga – Hrvata, Slovenaca, muslimana i Srba.
(Pri tom, valja imati na umu da su manjinski element u SS divizijama po brojnosti činile sledeće grupe: muslimani, ruski belogardejci izbegli u Jugoslaviju i jugoslovenski građani nemačkog porekla. Jedna od divizija bila je sastavljena isključivo od jugoslovenskih muslimana. Među njima odlučujući faktori bili su ideološki i politički, a manje najamnički. Protivno nekim izveštajima, tri pomenute SS divizije i šest planinskih brigada hrvatskih kvislinga – svi raspoređeni u zapadnoj Jugoslaviji i korišćeni pre svega protiv pomesnih nacionalnih snaga a, po potrebi, i protiv partizanskih jedinica – mada slabo naoružane pokazale su se, prema svim izvorima, dobro, čak i odlično u borbama.)
U vreme relativno malih sukoba nacionalista s Nemcima u leto 1944, pre opšte mobilizacije koju je proglasio general Mihailović, Vojnoobaveštajni odsek u Vašingtonu, oslanjajući se pretežno na britanske procene, ovako je izvestio o prilikama u zapadnoj Jugoslaviji, gde se nalazila glavnina Titovih snaga: “Nije ostalo mnogo kvalitetnih nemačkih trupa. Većina je prebačena na istok (to jest u Srbiju). Pa ipak, one (na zapadu zemlje) vladaju preko hrvatskih trupa. No, i te oslabljene snage pod nemačkom komandom mogu da zauzmu bilo koju njima bitnu tačku. One kontrolišu sve luke (na Jadranskom moru), gotovo sve gradove, i većinu puteva i železničkih pravaca“. Oktobra 1944, britanska vojnoobaveštajna služba izvestila je da osim trupa koje se povlače iz Grčke i Albanije, nemačku regularnu okupacionu vojsku za Jugoslaviju čini 13 divizija, uključujući i tri SS divizije, kao i snage lokalnih marionetskih režima, to jest ukupno oko 155.000 ljudi. Po istim izvorima, međutim, u decembru nemačke snage u Jugoslaviji, s kvislinškim jedinicama, brojale su oko 350.000 vojnika. Britanski vojni analitičari ocenili su to kao reakciju na prispeće jakih sovjetskih snaga na jugoslovensko-rumunsku granicu, i na uporne nacionalističke sabotaže nemačkih komunikacija.
Na osnovu zvaničnih podataka koji su mi stajali na raspolaganju tokom i posle rata – ne uzimajući u obzir masovni srpski ustanak 1941, od najistočnijih krajeva do Jadranskog mora, i opštu mobilizaciju koju je za 1. septembar 1944. proglasio general Mihailović – raspored i koncentracija nemačke vojske u Jugoslaviji se uglavnom nisu menjali uprkos promenama u jačini snaga. Taj model jasno predočava geografske i vremenske okvire delotvornog otpora Jugoslovena Nemcima u Drugom svetskom ratu. On istovremeno otkriva da je osamdeset do osamdeset pet odsto nemačkih borbenih jedinica poslatih da okupira Jugoslaviju bilo stalno stacionirano u Srbiji. Manji delovi tih efektiva iz Srbije su povremeno, i na kratko, korišćeni za preventivne i rutinske nemačke kampanje “čišćenja“ u središnoj i zapadnoj Jugoslaviji. Na osnovu naših “posebnih izvora“ ustanovio sam i da su manje nemačke snage iz Srbije povremeno morale da zalaze u jugoistočnu Mađarsku, jugozapadnu Rumuniju i zapadnu Bugarsku zarad podrške tamošnjim nemačkim snagama bezbednosti ne bi li se sprečile sabotaže koje je u tim područjima organizovao general Mihailović. Preostalih petnaest do dvadeset odsto nemačkih borbenih trupa određenih za okupaciju Jugoslavije bilo je stalno stacionirano u severozapadnim oblastima zemlje, kao podrška domaćim marionetskim snagama u borbi protiv lokalnih nacionalista – od Like na severu do Crne Gore na jugu – kao i protiv glavnine partizanskih jedinica, uglavnom koncentrisanih u vojno nevažnim planinskim oblastima zapadne Bosne i Hercegovine, podalje od glavnih nemačkih jedinica.
Doprinos jugoslovenskih nacionalističkih snaga i onih predvođenih komunistima savezničkim ratnim naporima mora se procenjivati u svetlu takvog rasporeda i koncentracije nemačke okupacione sile. Sledeći osnovni geografski činioci u vezi sa koncentracijom Nemaca u Jugoistočnoj Evropi i iskorišćenjem njenih resursa moraju se takođe uzeti u razmatranje:
–u pogledu železničkog i rečnog saobraćaja Dunavom, Budimpešta je bila razvodna tačka kojom su prolazile nemačke trupe i oprema ka frontovima južne Rusije, crnomorskim lukama, Grčkoj i Istočnom Sredozemlju, te frontu protiv glavnih snaga otpora u Jugoslaviji. Valja znati da je glavna železnička pruga koja direktno povezuje Beograd i Trst tokom rata bila od nevelikog značaja, njen krak od gornjeg Jadrana ka Nemačkoj budući rezervisan poglavito za snabdevanje nemačkih trupa u Italiji i za centralni sektor u Severnoj Africi.
Valja takođe imati na umu da se najveći deo sirovina iz Jugoistočne Evrope, južne Rusije i sa Bliskog istoka potrebnih nemačkoj ratnoj industriji kretao uglavnom Dunavom i s njim povezanim prugama kroz Budimpeštu. Ako se povuče crta od centra transporta u Budimpešti ka jugu – kroz Beograd u pravcu glavne istočnomediteranske luke u Solunu – celo jugoistočno evropsko poluostrvo biva podeljeno u dva bezmalo jednaka dela.
I tu dolazimo do bitnog: duž te crte i istočno od nje nalazila se najveća koncentracija važnih prirodnih resursa i komunikacija od strateškog i taktičkog značaja za Nemce. Te činjenice su, naime, nezamenljive pri proceni doprinosa opštem ratnom naporu, što partizana predvođenih komunistima, u odlučnim periodima rata koncentrisanim ponajviše u zapadnoj Jugoslaviji, što nacionalista, aktivnih uglavnom u Srbiji. No, od još većeg sveukupnog značaja su dokazi savezničkih službi da su, strateški i taktički, Nemci bili izloženi ometanju ili prekidu podrške svojim frontovima u južnoj Rusiji i Istočnom Mediteranu ne zapadno od linije Budimpešta-Beograd-Solun, već duž nje, a naročito istočno od nje – u jugoistočnoj Mađarskoj, istočnoj Srbiji, Rumuniji i Bugarskoj. Okupiran od Nemaca, Beograd se pokazao optimalnim administrativnim i geografskim centrom za tajna dejstva nacionalista na Jugoistoku.
Pri razmatranju i proceni ratnih operacija pretežno srpskih jugoslovenskih nacionalnih snaga pod komandom generala Mihailovića, te partizanskih snaga predvođenih Titom, sve te elemente bi valjalo imati na umu.
