Piše: Ljubiša Malenica

Promjena u nacionalnim prioritetima i ponašanju na međunarodnoj sceni je očigledna kada se sagleda djelovanje Turske u prethodne dvije dekade te uporedi sa ciljevima Ankare iz devedesetih godina prethodnoga vijeka. Među promjenama koje se mogu istaći kao najupečatljivije je postepeno udaljavanje Turske od NATO saveza, istovremeno praćeno gubitkom interesa za učlanjenjem u Evropsku Uniju. Nesuglasice koje u ovome trenutku karakterišu odnose Turske sa određenim brojem drugih članica NATO alijanse, posebno Sjedinjenim Državama, su djelom izazvane proširenjem saradnje Ankare sa Rusijom i Kinom, posebno u oblasti nabavke naoružanja.

Pored promjene stava u oblasti geopolitičke saradnje, postoje jasni pokazatelji koji ističu transformaciju same turske države i djela društva sa naglaskom na ponovnu islamizaciju sekularnog sistema čije temelje je postavio Kemal Ataturk, razvoj neoosmanizma kao državne politike na spoljnopolitičkom planu, te sve dublje učešće i integrisanost u azijske trgovinske mreže, infrastrukture projekte i regionalne organizacije.

U prilog ovoj tvrdnji ide pokretanje incijative turskog ministarstva spoljnih poslova „Azija Iznova“ (Asia Anew) 5. avgusta 2019. godine. Cilj ove incijative jeste davanje veće težine saradnji sa azijskim državama, a sam projekat je sačinjen od četiri ključna aspekta. Prvi elemenat inicijative jeste popravljanje međudržavnih odnosa, njega prati proširenje trgovinskih kapaciteta privatnog sektora, u oblasti obrazovanja namjerava se ojačati akademska saradnja, te se kao četvrti elemenat ističe razvoj međudruštvenih interakcija.

S druge strane, jasno se uočava razlika kada se posmatra odnos Turske prema Evropi, posebno nakon početka migrantske krize u 2015. Dovoljno je istaći, najprostije rečeno, običnu ucjenu koju je Ankara u nekoliko navrata iskoristila kako bi od Evropske Unije iznudila značajne sume novca u zamjenu za ostanak nekoliko miliona migranata na turskoj teritoriji.

Pregled transatlantskih trendova (Transatlantic Trends Survey) iz 2014. godine je pokazao da zainteresovanost turskog građanstva za članstvo u Uniji slabi. Za razliku od 73% Turaka koji su 2004. godine podržavali ulazak Turske u EU, u 2014. zainteresovanih je bilo manje od pola ispitanika, odnosno 44%. Štaviše, izlazak Velike Britanije i niz kriza koje potresaju Evropsku Uniju nisu mogli ostaviti pozitivan utisak na građane Turske.

Frustracija Turaka sa veoma sporim odvijanjem procesa učlanjenja u EU je razumljiva, te bi iskustvo Turske moglo poslužiti drugim zemljama koje se nadaju članstvu, kakva je i Srbija. Na kraju turskog puta reformi koje je EU zahtjevala za privilegiju članstva ispostavilo se da manje košta odustajanje i proširenje saradničkih veza sa drugim nadnacionalnim tijelima i državama nego li dalje učešće u pregovorima.

Kada govorimo o ideologiji na kojoj počiva Turska i, u skladu s tim, njena vanjska politika, neophodno je imati na umu da je dugi niz godina cilj učlanjenja u Evropsku Uniju zapravo bio odraz zvanične državne ideologije Turske, a ne samo njenih geopolitičkih i ekonomskih interesa, s obzirom na svoju, mahom, sekularnu prirodu i okrenutost zapadnim vrijednostima. Kada uzmemo u obzir da su se najkrupnije promjene odnosile na ukidanje sultanata, usvajanje latiničnog pisma te ustrojavanje pravnoga sistema na osnovu evropskih, ne samo islamskih principa, možemo sa određenim stepenom uvjerenosti tvrditi da su date reforme bile, značajnim djelom, insipirisane evropskim iskustvom.

Sa sve manjom vjerovatnoćom ulaska u EU te sve hladnijim odnosima između Unije i Turske, na šta je i sama Turska djelom uticala, bilo je neophodno pronađi novi ideološki orijentir koji bi potom bio pretočen u ekonomske, geopolitičke i diplomatske ciljeve. S obzirom na svoju imperijalnu prošlost te činjenicu da je klasični osmanizam bio vodilja turske države vjekovima ranije, povratak ovoj autohtonoj turskoj ideologiji nakon razočarenja u jalove napore zapadnih integracija se čini razumljivim. Ipak, ne treba smetnuti s uma da značajan broj analitičara i stručnjaka koji posmatraju razvoj neoosmanizma, sa kojim često povezuju i pojam panislamizma, uspon ove idologije proučavaju u tandemu sa dolaskom na vlast Partije pravde i razvoja, predvođene Redžepom Tajipom Erdoganom koji je u toku vladavine svoje strane obavljao ulogu i premijera i predsjednika Turske.

Sam predsjednik Erdogan, kao politička figura, već je u ranoj karijeri pokazao naklonost za partije sa islamističkom ideologijom, kao što su Partija nacionalnog spasa te Partija blagostanja u kojima je Erdogan bio član i zauzimao značajne funkcije. S obzirom na lične sklonosti trenutnog predsjednika Turske, nije van granica mogućega da je on sam uticao značajnim djelom na prihvatanje neoosmanizma kao nove ideološke putanje kako bi dalje ojačao islamističke struje unutar turskoga društva te oblikovao to isto društvo u skladu sa sopstvenom vizijom šta bi Turska trebala da bude. Obrisi neoosmanizma se mogu uočiti i u Erdoganovim izjavama koje se kreću od dovođenja u pitanje Lozanskog sporazuma koji je utvrdio granice savremene Turske pa sve do, lokalnoj javnosti poznatih, izjava neofeudalne prirode o BiH koju je Alija Izetbegović „ostavio u amanet“ Erdoganu. U izjavi za londonski Tajms iz 2018. godine, Erdogan je istakao kako je „Turska naslijednik Osmanske imperije“ čime se direktno suprotstavio dotadašnjoj viziji Turske.

U novembru 2015. godine britanski BiBiSi objavljuje članak vezan uz godišnji izvještaj Evropske Komisije posvećen stanju u Turskoj te napretku ove zemlje na putu ka punopravnom članstvu. Ovaj izvještaj se osvrnuo na prethodne dvije godine ističući nevoljnost turskih vlasti da uzmu u obzir rastuće probleme u oblastima ljudskih prava, demokratije, novinarskih sloboda te sudstva, čije nezavisno djelovanje je dovedeno u pitanje. Kada se sagleda sažetak izvještaja jasno se uočava standardna briselska retorika, zauvijek zabrinuta vječnim pitanjima demokratije i ljudskih prava, no samo ponašanje Turske pod Erdoganovim vođstvom daje povoda za ozbiljnije uzimanje u obzir prigovora Evropske Komisije.

Bez obzira šta pojedinačni analitičari prepoznali kao razlog pojavi neoosmanske ideologije u okvirima Turske, postojanje neoosmanizma je stvarno i uočljivo. Nije na odmet istaći da u trenutnoj fazi, neoosmanizam nije u stanju potpuno se reprodukovati kao svoj prethodnik s obzirom da ne postoje određeni ključni preduslovi kao što je vojna dominacija, carska struktura kako u političkom tako i ideološkom smislu te neupitna privilegovanost islama u društvenom životu.

U skladu sa trenutnim mogućnostima Turske, neoosmanizam svoje temeljne pretpostavke pokušava da ostvari kroz skup alata prilagođenih trenutnim uslovima i vremenu. U period od 2008. do 2011. tadašnji ministar turskih spoljašnjih poslova, Ahmet Davutoglu, iako i sam neoosmanista, insistirao je na politici „nula problema sa susjedima“ no agresivne tendencije unutar neoosmanističke ideologuje su nesumnjive i sa protokom vremena sve uočljivije.

Edvard Vestnidž, u svome radu posvećenom neoosmanizmu ističe da je od „trenutka dolaska na vlast Partije pravde i razvoja (AKP), vanjska i sve više unutrašnja politika turske vlade bila okarakterisana kao „neootomanska“, termin koji su i kritičari i zagovornici koristili na različite načine“.Prema definiciji koju pruža Vestnidž, neoosmanizam predstavlja „imperijalističku tursku političku ideologiju koja, u najširem smislu, promoviše veći politički aktivizam Republike Turske na prostoru regija koje su se ranije nalazile u okvirima Osmanske imperije“.

S obzirom da je jedan od elemenata neoosmanizma sam islam, ne treba da iznenađuje saradnja turske političke elite sa Muslimanskim bratstvom, organizacijom koja je nakon svrgavanja egipatskog predsjednika Muhameda Morsija, morala da potraži utočište upravo u Turskoj. Prihvatanje predstavnika i članova Muslimanskog bratstva od strane Ankare je uzrokovalo opadanje odnosa između Egipta i Turske koje su dodatno pogoršali turski spoljnopolitički potezi, posebno na teritoriji Libije. Ankara je uzela aktivnoga učešća u pružanju podrške radu Muslimanskog bratstva te jačanju njegovih institucija i prisustva kako u Turskoj tako i dalje. Turska država je u početku preuzela na sebe finansiranje događaja čiji cilj je bio predstaviti novu egipatsku vlast kao izdanak stranog uticaja bez legitimnog osnova.

Kao što smo već istakli, značajan uticaj na zbližavanje Muslimanskog bratstva i Partije pravde i razvoja imali su njihovi zajednički islamistički korijeni te politička vizija turske elite u okviru koje je Turska viđena kao predvodnik islamskog svijeta, što je samo po sebi upitno ako se uzmu u obzir uloge i kapaciteti Egipta, Saudijske Arabije, pa čak i Irana. Podrška Turske zbačenom egipatskom predsjedniku Morsiju je bila očigledna, kao i intezivan razvoj odnosa između dvije države nakon što je Morsi došao na vlast.

U međuvremenu se čini da je ipak geopolitička i ekonomska stvarnost natjerala Tursku na određene promjene u retorici i ponašanju na račun ideološke spone između turskog vođstva i Muslimanskog bratstva. U prilog ovoj tvrdnji ide nedavna naredba televizijskim kanalima u vlasništvu Muslimanskog bratstva da prestanu sa otvorenim i provokativnim kritikama Egipta. Oni koji se ogluše o naredbu biće kažnjeni. Ipak, trenutna Turska i Muslimansko bratstvo ostaju prirodni saveznici te je nerealno očekivati da se odustati od saradnje, no neminovno je da će forma u kojoj će Turska izvoziti svoju ideologiju morati biti prilagođena međunarodnim okolnostima, posebno u slučaju kada Rusija, jedan od izuzetno bitnih partnera za Tursku, Muslimansko bratstvo vidi kao terorističku organizaciju. S obzirom da su i Saudijska Arabija i Egipat proglasili ovu organizaciju terorističkom, pitanje uzajamnih odnosa i njihova normalizacija neminovno počivaju na pretpostavci povišene kontrole nad bratstvom od strane same Ankare.

Neoosmanizam po samoj svojoj prirodi nije idologija namjenjena isključivo unutardržavnoj upotrebi, već se mora ispoljavati i u oblasti spoljne politike kako bi ostala usklađena sa logikom svojih osnovnih pretpostavki. Napori Turske, kako u svojoj najbližoj okolini tako i širom svijeta, mogu poslužiti kao ilustracija neoosmanskih namjera. Kada govorimo o geopolitičkoj okolini Turske nije moguće preći preko upletenosti Ankare u nekoliko lokalnih sukoba, kao što su nedavni rat između Jermenije i Azerbejdžana, te ratovi u Libiji i Siriji, sa posebnim osvrtom na konstantne provokacije Grčke, narušavanje njenoga vazdušnog prostora i sukob oko nalazišta energenata u istočnom Mediteranu.

U pogledu vanregionalnog djelovanja Turska je ostvarila značajan napredak u ostvarivanju saradnje sa određenim afričkim i latinoameričkim zemljama, kao i sa zemljama koje bi se mogle smatrati srodnima Turskoj na osnovu zajedničkog turkijskog porijekla.

U periodu od 2013. do 2017. Turska je povećala broj svojih ambasada u Africi na 41 sa prethodnih 12. Najveća prekomorska turska vojna baza se nalazi u glavnom gradu Somalije, Mogadišu, i služi za zajedničku obuku turskih i somalijskih vojnika. U 2017. državna avio kompanija Turkiš Erlajns je održavala 52 leta za 33 različite afriče države, značajno povećanje u odnosu na 2011. kada su turski avioni dočekivani u samo četrnaest zemalja Afrike. Bilateralna trgovina sa zemljama afričkog kontinenta se u period od petnaest godina povećala za pet puta te je u 2018. iznosila 20 milijardi dolara. Naravno, ekonomska ulaganja i humanitarna pomoć su istovremeno vid podrške muslimanskim zajednicama u Africi te oblik meke moći. Podrška koju Turska pruža zemljama u Africi nije neuslovna i značajnim djelom zavisi od voljnosti dotičnih država da podrže napore Ankare u borbi protiv globalne mreže škola organozovanih od strane nevladine organizacije Fetulaha Gulena, koga turske vlasti smatraju glavnim organizatorom pokušaja državnog udara iz 2016. godine.

Sam predsjednik Erdogan je istakao da će zatvorene škole biti zamjenjene školama koje organizuje turska državna Marif fondacija (Maarif Foundation). S obzirom da Turska koristi pitanje Fetulaha Gulena kako bi izvršila pritisak na afričke zemlje ne iznenađuje da je veliki broj njih, uključujući Senegal, Etiopiju, Angolu, Ruandu, Mali, Tanzaniju, Benin, Niger, Madagaskar, Zambiju i Ganu, već zatvorio sve obrazovne institucije povezane sa Gulenom.

U pogledu turske saradnje sa zemljama Južne Amerike, četiri države se trenutno ističu kao glavni partneri Ankare. Pored Kube, u ovu četvorku se ubrajaju Panama, Kolumbija i Meksiko. Na osnovu do sada potpisanih sporazuma, između Turske i latinoameričkih zemalja se do 2023. predviđa trgovinska razmjena od 20 milijardi dolara, što je više nego duplo od trenutnog iznosa koja iznosi 8 milijardi dolara.

Kada se govori o saradnji Turske i drugih zemalja koje su joj etnički slične prvobitna namjera Ankare je bila da kroz ideologiju pan-turcizma ostvari uticaj među jezički i etnički sličnim zemljama na Kavkazu i Centralnoj Aziji. Ipak, kao što ćemo vidjeti u daljem tekstu, po pitanju ideoloških orijentira vanjskopolitičko ponašanje Turske je jasno dalo prednost neoosmanizmu u odnosu na pan-turcizam.

Jedna od poznatijih analitičara političke situacije u centralnoazijskim državama, Gulšat Abdulajeva ističe da je neoosmanizam „predstavljao trend u turskoj politici koji je uključivao oživljavanje osmanskih kulturnih tradicija i koji je stekao popularnost uslijed sve uočljivije reislamizacije politike unutar same Turske. Kao doktrina, odigrao je ulogu temelja za prelazak sa parlamentarnog ka predsjedničkom sistemu vodeći tako uspostavljanju snažne centralizovane vlasti kakva je postojala i u Osmanskoj imperiji. Presjednički sistem i islam čine neoosmanizam mnogo privlačnijim od pan-turcizma mnogim vođama turkijskih republika u Centralnoj Aziji i Kavkazu“.

Stiče se utisak, kada se stvari posmatraju iz perspektive Ankare, da je trenutna politička putanja značajno uticala na poboljšanje statusa same Turske, u smislu njenog položaja kao regionalne sile, te da je Ankaru jasno pozicionirala kao jedan od glavnih geopolitičkih centara na širem područiju Balkana, Kavkaza, Bliskog Istoka te Sjeverne Afrike. Iako u dotičnom viđenju, bez sumnje, postoji stepen istine, samo ponašanje Turske u neoosmanskom maniru dovelo je do nastanka organizovanijeg i odlučnijeg otpora turskim interesima.

U ovome trenutku nije nikakava tajna da je Turska igrala anti-sirijsku i pro-islamističku ulogu u sirijskom sukobu. Od početka neprijateljstava još 2011. godine, Ankara je pružala podršku opozicionim i terorističkim snagama koje su se borile protiv jedinica regularne sirijske vojske. Sa eskaliranjem sukoba eskalirala je i uloga Turske koja je iz logističke baze i koridora za prodaju nafte od strane terorističkih grupa postala direktno upetljana u borbene operacije slanjem sopstvenih trupa u dubinu sirijske teritorije. Štaviše, Slobodna sirijska armija, sastavljena od dezertera iz redova regularne sirijske vojske, obučena je i opremljena na teritoriji Turske i slovi kao vojno krilo alternativne Sirijske prelazne vlade, koja se može posmatrati kao politički projekat Ankare.

Turska se ne može, uzevši u obzir sve napore koji su uloženi, pohvaliti značajanim rezultatima. Islamske terorističke grupe koje je Ankara podržavala su većinom poražene. Jedina preostala uporišta Turske i grupacija pod njenom kontrolom su teritorije oko Idliba i Afrina, na samom sjeverozapadu zemlje. Sjeverna Sirija je većim djelom, zahvaljujući sporazumu između Kurda i sirijskih vlasti, otvorena jedinicama regularne vojske. Štaviše, uzrok neočekivanog saveza između kurdskih jedinica i zvaničnog Damaska bila je agresija Turske čiji cilj su upravo bile teritorije pod kontrolom Kurda.

Pored teritorijalnih gubitaka, zvanični broj turskih vojnika koji su poginuli u Siriji se kreće između 260 do 320 što je daleko od zanemarljive cifre. Značajan broj turskih žrtava prouzrokovan je djelovanjem sirijske vojske uz opsežnu podršku ruske avijacije. Priroda ovoga rusko-turskog sukoba ostaje složena s obzirom da dotične dvije države imaju razvijenu saradnju u nekoliko polja, sa posebnim naglaskom na trgovinu oružjem, no činjenica ostaje da je Turska Rusiju pretvorila u suparnika na sirijskom ratištu upravo putem odluke da se djeluje u skladu sa neoosmanskim geopolitičkim impulsima.

Na prostoru Istočnoga Mediterana, sporazum Ankare i islamističke vlade u Tripoliju putem o saradnji i trgovini doveo je do zaoštravanja odnosa između Turske, sa jedne strane, te Grčke, Kipra, Egipta i Izraela, koji takođe uživaju podršku Pariza, sa druge strane.

Grčki ministar vanjskih poslova, Nikos Dendijas je istakao da sporazum o zajedničkom ekskluzivnoj ekonomskoj zoni između vlade u Tripoliju i Ankare „graniči sa glupošću s obzirom da zanemaruje nešto nešto sasvim očigledno, odnosno ostrvo Krit“.

Prema podacima iz 2017. domaća proizvodnja energenata u Turskoj je bila dovoljna za pokriće 25% potreba što jasno ukazuje da Turska u dobroj mjeri zavisi od uvoza energije iz drugih zemalja, čime se djelimično mogu objasniti potezi Ankare u istočnom djelu Sredozemlja, no u ovome slučaju jasno je da se neoosmanska ideologija i energetske potrebe zemlje pojavljuju kao dvije kategorije komplementarne jedna drugoj.

Kao i u slučaju Sirije, ponašanje Turske je dovelo do stvaranje šire koalicije zemalja iz regiona čiji zajednički interes se ogleda u pružanju otpora agresivnim potezima Ankare. Nesporazumi između Atine i Kaira po pitanju istraživanja ležišta nafte i gasa na istoku Sredozemlja je prevaziđen te su dvije države u procesu razmatranja oblasti koje bi objema stranama bile od interesa u pogledu saradnje. Pozitivni pomaci u saradnji između Egipta i Grčke dogodili su se u toku 2021. no već početkom prethodne se mogla uočiti osovina Grčka-Kipar-Izrael prilikom potpisivanja sporazuma o saradnji ove tri države na izgradnji podvodnog gasovoda dugog 1.900 kilometara kojim bi se gas iz istočnomediteranskih nalazišta transportovao na tržište Evrope.

Turski potezi na istoku Sredozemnog mora nisu privukli isključivu pažnju samo četiri ranije spomenute zemlje čiji interesi su najviše pogođeni tursko-tripolijskim dogovorom. Francuska, koja je svojom kolonijalnom istorijom vezama uz ovo područije takođe je reagovala na turske istupe, prvenstveno putem sopstvenim medija i izjava dužnosnika, uključujući i predsjednika Makrona, a potom i putem slanja francuskih vojnih brodova u vode Istočnog Mediterana.

Saradnja između zemalja koje su se spletom okolnosti pronašle suprotstavljene Turskoj se tokom posljednjnih nekoliko godina povećala, čak i u oblastima kao što je sigurnost, te je za očekivati njenu dalju uzlaznu putanju posebno kada se uzme u obzir da Ankara, sudeći prema trenutnom stanju stvari, nema stvarnu namjeru promjeniti sopstvene vanjskopolitičke ciljeve.

Ilustrativan slučaj koji potvrđuje raniju tvrdnju jesu dešavanja u Libiji gdje se turska neoosmanska vizija ponovo našla u sukobu sa ruskim te egipatskim interesima. Stanje u Libiji je od izuzetnoga značaja za vlasti u Kairu, posebno kada se uzme u obzir politička situacija u samome Egiptu te činjenica da su Libija i Egipat zemlje koje djele granicu i dugu istoriju odnosa.

Nakon sloma vlasti Muamera Gadafija, prvenstveno zahvaljujući zapadnoj agresiji, Libija je prošla kroz period unutrašnje krize tokom koje su se iskristalisale dvije suprotstavljene frakcije, jedna smještena u Tripoliju, koja se poziva na priznanje od strane UN-a, no koja se karakteriše islamističkim karakterom i vezama sa Muslimanskim bratstvom, te frakcija u Tobruku čiji najprepoznatljiviji predstavnik je general Kalifa Haftar.

Kao što je istaknuto u ranijem tekstu, turske vlasti računaju upravo na vladu u Tripoliju za ostvarenje svojih političkih ambicija na prostoru istočnog Sredozemlja. Kako bi osnažila položaj svojih saveznika Ankara je bila spremna da pošalje vojne jedinice, opremu i instruktore s ciljem zaustavljanja napretka snaga generala Haftara koje su neposredno prije intervencije Turske doprle do pregrađa same prestonice.

Nakon što je uplitanje Turske promjenilo odnos snaga u korist tripolijske frakcije, diplomatski nastup Rusije i otvoreno upozorenje od strane Egipta stavili su jasno do znanja Ankari da promjena ratne sreće neće imati značajnijeg odraza na podršku Haftaru. Egipatski predsjednik Sisi je nedvosmisleno, putem medijskog obrađanja, stavio do znanja Tripoliju i Turskoj da bi dalje napredovanje tripolijskih i turskih jedinica ka Sirti, gradu od značaja na obali Sredozemlja, dovelo do direktnog uplitanja egipatske vojske u libijski sukob.

U toku libijskog građanskog rata, koji je i zvanično okončan u toku 2020. godine, na suprot Turske pronašao se veći broj zemalja koje su pružile otvorenu ili tajnu podršku režimu generala Haftara. Pored Rusije i Egipta, Haftaru su podršku pružile i Francuska, Ujedinjeni Arapski Emirati, Sirija, Sudan, Saudijska Arabija, Iran, Čad, Jordan, Belorusija, Grčka, i ako je suditi po nekim izvorima, čak i Izrael.

Uprkos činjenici da je intervencija Ankare povratila vladi u Tripoliju kontrolu na skoro čitavim zapadnim dijelom Libije, odustajanje od daljih napada te ostanak najvećeg broja izvora nafte i postrojenja za njenu preradu pod kontrolom Tobruka jasno ilustruje doseg turskih kapaciteta. Nema sumnje da su vojni planovi tripolijskih i turskih stratega obuhvatali prostor čitave države i borbu protiv Haftara do njegovoga konačnog poraza, no agresivan nastup Egipta uz podršku čitavog niza drugih država nesumnjivo su stavili do znanja kako Tripoliju tako i Ankari da su dosegli crvenu liniju.

Kao i u slučaju Libije, uplitanje Turske u sukob na Kavkazu između Jermenije i Azerbejdžana može se posmatrati u okviru neoosmanske ideologije s obzirom da su u jednoj istorijskom periodu obje teritorije bile pod kontrolom Istanbula, no kavkaski rat je ponovo doveo do usložnjavanja odnosa između Turske i Rusije, kako zbog napora Ankare da poveća sopstveno prisustvo na prostoru koji Moskva vidi kao svoju zonu uticaja tako i zbog, sada već standardne, prakse turskih vlasti da za potrebe sopstvenih interesa kao vojne jedinice koriste islamiste i teroriste koji su praktično iskustvo stekli u toku sirijskog građanskog rata.

Velikodušna pomoć Turske Azerbejdžanu jeste neupitna činjenica. Ankara je azerbejdžanskim vojnim snagama osigurala savremene dronove tipa Barjaktar, druge oblike naoružanja, naprednu obuke putem turskih vojnih instruktora te podršku na terenu kroz korištenje već spomenutih islamista. Bez ove izuzetno značajne i, najvjerovatnije, presudne pomoći Turske pozitivan ishod sukoba u Arcahu po Baku bio bi daleko od neupitnog.

Uprkos svim oblicima podrške Azerbejdžanu, kada je sukob završio, sporazum koji je uspostavio novo stanje stvari na Kavkazu uključivao je samo Rusiju, Jermeniju i Baku bez ikakvog osvrtanja na Tursku. Istini za volju, turska vojna lica će zajedno sa kolegama iz Rusije učestvovati u radu centra za nadzor situacije, no to je daleko od planova koje je Ankara imala u pogledu jačanja sopstvenog uticaja na prostoru Jermenije i Azerbejdžana. Štaviše, postignuti sporazum ne samo da je ojačao uticaj Rusije putem povećavanja njenoga vojnog prisustva u oblasti, već je dodatno gurnu Jermeniju u rusku sferu uticaja, istovremeno uvlačeći i Azerbejdžan koji trenutno sa svojom eksklavom na jugozapadu može komunicirati jedino putem kopnene veze koju kontrolišu ruske mirovne trupe.

U istoj situaciji se nalazi i Jerevan s obzirom da jedini pravac komunikacija između teritorije same Jermenije i Arcaha prolazi kroz Lačanski koridor, oblast koja sada i de facto i de jure pripada Azerbejdžanu, no koju takođe osiguravaju ruske trupe. Autor je već u ranijem članku detaljnije obradio pitanje rata u Nagorno-Karabahu tako da je ovde dovoljno istaći nemogućnost održanja novouspostavljenog poretka stvar u slučaju povlačenja ruskih trupa.

Iako složena, situacija na prostoru Kavkaza po završetku rata potvrdila je suštinsku važnost Rusije, ne Turske, u održavanju stabilnosti i mira. Nema sumnje da će Ankara u saradnji sa Azerbejdžanom nastaviti da širi sopstveni ekonomski uticaj, no svi ostali akteri u tom regionu nisu samo prazni obrisi već aktivne države sa sopstvenim interesima, resursima i planovima.

Kao što se moglo uočiti, neoosmanske aspiracije Turske su dovele do nastanka jedne autonomnije no istovremeno i opasnije vanjske politike, kako po druge političke aktere tako i po samu Ankaru. Produbljavanje saradnje između većeg broja država, posebno onih oko istočnog Sredozemlja, kako bi se organičila sposobnost Turske za agresivnije nastupanje dolazi kao direktan rezultat dosadašnjih turskih poteza, odnosno djelovanja u skladu sa neoosmanskom ideologijom. Ovakav razvoj ostavlja Tursku, do određene mjere, izolovanom te može dovesti do stvaranja ozbiljnih saveza protiv Ankare. U svakom od ranije navedenih slučajeva Turska je ostvarila samo dio zacrtanih ciljeva istovremeno provocirajući reakcije brojnih zemalja te narušavajući tako diplomatske i druge odnose.

Pored složene situacije po pitanju vanjskopolitičkih odnosa, stanje unutar same Turske ukazuje na postojanje krize koja se najbolje može uočiti posmatranjem turskih finansija. Naime, još od 2018. godine finansijski sektor u Turskoj se suočava sa krizom koja je okarakterisana potresnim padovima vrijednosti lire te nepovjerenjem stranih investitora u ekonomsku politiku države. S obzirom da su uzroci nestabilnosti dugotrajan deficit tekućeg računa države, veliki udio privatnih dugovanja u stranim valutama te eksperimentne ekonomske politike samoga predsjednika Erdogana, povlačenje stranih investicija ima značajan uticaj na stabilnost turskih finansija.

Predsjednik Erdogan je u period od 2018. do 2021. smjenio čak tri direktora Centralne banke Turske zbog razlike u planovima vođenja ekonomije države. Nakon što je Katar u početku krize odlučio upumpati 15 milijardi dolara u turski bankarski sektor došlo je do stabilizacije turske valute, no smjenom Načija Agbala, turska lira je izgubila 7.5% vrijednosti samo u toku jednoga dana. Iako turska ekonomija i dalje funkcioniše, uzroci krize ostaju prisutni i samim svojim postojanjem stvaraju nesigurnost unutar ekonomskoga sistema. Loši ekonomski pokazatelji su se prelili u političku arenu te su na lokalnim izborima 2019. godine koštali Erdoganovu partiju pozicija u Istanbulu i Ankari.

Pored krize finansijskog sistema, Turska se suočava i sa začecima demografskih problema već prisutnih u evropskim državama. Kada se pogleda ukupna stopa fertiliteta Turske u period od 1950. promjena je neupitna. Stopa fertiliteta je u posljednjih sedamdeset godina pala na 1.8 djece po ženi u odnosu na sedmero djece iz pedesetih godina dvadesetog vijeka. Pored opadanja stope fertiliteta, prisutan je proces i starenja populacije.

Turska se će suočiti sa istim problemima kao i druge zemlje zahvaćene demografskom krizom, no u slučaju Ankare to bi moglo da ima još dramatičnije posljedice po unutrašnju stabilnost zemlje. Populacija Turske trenutno iznosi približno 84 miliona stanovnika. Ono što se može lako previditi u posmatranju populacije Turske čisto kroz numeričku predstavu jeste činjenica da između 15 do 20 miliona stanovnika Turske čine Kurdi. Pored toga što sačinjavaju približno 20% stanovništva, stopa fertiliteta među kurdskom populacijom je, prema određenim izvorima, 3.41, što je zamalo duplo više od fertiliteta samih Turaka. I sam Erdogan je u nekoliko navrata isticao da „muslimanske žene moraju rađati više beba s obzirom da teroristi imaju 10 do 15.“

Nema previše potrebe objašnjavati na koga Erdogan misli kada koristi izraz teroristi. Najozbiljnije operacije turske vojske na sjeveru Sirije mogu se mahom okarakterisati kao napadi na kurdske teritorije i jedinice, no u jednome važnijem pogledu, i kao napadi na autonomni kurdski politički entitet nastao kao odgovor na ratna dešavanja u Siriji. Postoje objektivne osnove bojazni da bi kurdska populacija u Turskoj, podstaknuta primjerom sunarodnjaka preko granice, zauzela odlučniji i eventualno drastičniji stav po pitanju sopstvenoga statusa unutar Turske.

Prihvatanje neoosmanske ideologije povlači sa sobom, iako se to ne uočava odmah, pitanje identiteta i može dovesti do otvaranja više problema sličnih kurdskome. Naime, ako uzmemo u obzir ranije navedenu definiciju neoosmanizma kao ideologije koja teži da kroz kulturne, istorijske, ekonomske, obrazovne, religijske i civilizacijske spone i sličnosti omogući značajniji uticaj Ankare u bivšim teritorijama Osmanske imperije, moramo istovremeno prihvatiti da to dovodi do odstupanja od Turske Kemala Ataturka koja je zasnovana kao demokratska i prozapadna zemlja, te koja je istovremeno zasnovana i kao nacionalna država, čiji državotvorni narod, i samim time najvažniji, su Turci.

Neoosmanistička identiteska retorika se mogla uočiti u više navrata prilikom različitih govora predsjednika Erdogana u kojima on emotivnim i bliskim terminima oslovljava kako turkijske narode u srednjoj Aziji i na Kavkazu, tako i muslimane u Bosni i Hercegovini te Albaniji. Nerealno je očekivati da bi zemlje prethodno istaknute pristale na zamjenu sopstvenog identiteskog obrasca turskim te bi napori u tom smjeru zasigurno imali negativne posljedice po sam ugled neoosmanizma kao ideologije. Nasuprot nametanju turskog, razvoj neoosmanskog identiteta bi okupio sve ove različite partikularne identitete, no to podrazumjeva slabljenje turskoga identiteta ili pak njegovo svođenje na samo još jedan identitet pod okriljem neoosmanskog.

Ovakav proces izgleda neminovan s obzirom da je ključni faktor u prvom širenju osmanlijskih teritorija, a samim time i osmanskog identiteta, upotreba grube sile, savremenoj Turskoj nedostupan. Voljno ili nevoljno, Ankara mora prihvatiti da različiti oblici meke moći predstavljaju najisplativiji i najpristupačniji način širenja uticaja u skladu sa postavkama neoosmanizma. Ipak, kada govorimo o mekoj moći, neophodno je prihvatiti da to nikada nije isključivo jednosmjerno djelovanje te da ona društva koja Ankara želi dodati svojoj sferu uticaja istovremeno mogu da vrše, u manjoj mjeri, uticaj na samo tursko društvo.

U samome savremenom Istanbulu postoje gradski kvartovi koji nose imena Belgradkapi (Beogradska kapija), Belgrad Ormani (Beogradska šuma) te Janibosna (Nova Bosna). Sama etimologija ovih kvartova ističe, a istorija to potvrđuje, da su njihovi stanovnici bili Sloveni iz srpskih zemalja te da kao takvi nisu imali, u početku, dodirnih tačaka sa samim Turcima. Nezvanične procjene, kada se govori o ovoj populaciji, u najmanju ruku govore o nekoliko miliona osoba sa slovenskim ili srpskim porijeklom. S druge strane, među vizantolozima već dugo vremena postoji konsenzus da je Malu Aziju, u trenutku upada turskih nomadskih plemena krajem jedanaestog vijeka, naseljavalo približno deset miliona Grka. U zavisnosti od brojnosti samih Turaka nakon naseljavanja u Anadoliji, nije nemoguće da je prvobitna turska plemena zadesio bugarski scenario u okviru kojega su se iskonski Turci postepeno utopili u masivnoj, za taj period, grčkoj populaciji predavši joj svoje ime, religiju i kulturne običaje.

Incident od prije par godina, kada je gradonačelnik provincije Karamanmara Hajretin Gungor snimljen kako ženi iz provincije Trebzon govori „mi smo vas napravili Turcima“ govori u prilog ranije teze, te da čak i u okviru same turske nacije postoji vid istorijskog sjećanja i shvatanja po pitanju korijena i porijekla. Naime, od svih teritorija bivšega Vizantijskog carstva, Trebzon je posljednji pao pod vlast Osmanlija te čak i danas postoji nekoliko hiljada stanovnika toga područija koji se samoidentifikuju kao muslimani no koji govore pontijskim dijalektom Grčkog jezika.

Zatečena između unutrašnjih kriza i riskantnih spoljašnjih poteza, Turska vođena neoosmanskom ideologijom ima kapacitet samo za dalje produbljavanje tenzija kako unutar sebe tako i sa državama oko sebe. U interesu Ankare jeste napor da trenutna politička ideologija bude zamjenjena konceptom vanjskopolitičkog djelovanja koji bi Tursku na konstruktivan i simbiotski način uklopio u infrastrukturne, ekonomske i političke projekte na evroazijskom prostoru, osiguravajući joj tako unutrašnju stabilnost te uravnotežen pristup u međunarodnim odnosima

Kontakt

Pratite nas

Vijesti

Magazin

Kontaktirajte nas

Pratite nas