Jedan od najznamenitijih Srba i vodećih evropskih diplomata na razmeđu 17. i 18. vijeka, savjetnik i miljenik ruskog cara Petra Velikog, sa kojim je bio i u kumovskim vezama, grof Sava Vladislavić, potekao je, kako to navode dubrovački i mletački arhivi, iz čuvene fočanske plemićke porodice Vladisavljevića.
Teško je odgovoriti na pitanje zbog čega se, kada se piše o ovom velikanu srpske i ruske istorije, u drugi plan stavljaju istorijske činjenice koje govore da je Foča njegov zavičaj i da je on krajem 17. vijeka, prije nego što će otići za Carigrad, a zatim za Rusiju, bio jedan od glavnih fočanskih trgovaca.
A dubrovački i mletački arhivi, koji to potvrđuju, istorijski su izvori prvog reda.
Takođe, nejasno je i kako se u samoj Foči danas malo o tome zna, mada je sačuvano predanje o Vladisavljevićima, ktitorima stare fočanske crkve, jednoj od rijetkih vlastelinskih fočanskih porodica od prije Turaka, koja je ostala pravoslavna, ali je sačuvala imanja i privilegovani spahijski status i u Osmanskom carstvu.
Upravo je na zemljištu koje je poklonila ova porodica, u srcu nekadašnje Srpske varoši nadomak šehera Foče, polovinom 19. vijeka izgrađena pravoslavna Crkva Svetog Nikole, nakon što su pravoslavni Fočaci više od tri vijeka bili bez svog hrama.
Stanovnici nemanjićke, a zatim kotromanićke i hercegove Hoče, kao i Foče iz doba Osmanskog carstva, odvajkada su važili za spretne trgovce koji su gradili poslovne veze sa Dubrovnikom, Splitom, Carigradom, Trstom, Venecijom, Ankonom i Napuljom.
Kao da su se sve te vijekovima sticane i u gene urezivane trgovačke vještine sabrale i ispoljile u Savi Vla/d/isavljeviću ili Vla/d/islaviću – u zavisnosti kako koji istorijski dokument bilježi ovu fočansku porodicu.
/Više varijanti izgovora imena ove porodice vjerovatno je doprinijelo istorijskim nedoumicama i zabunama u vezi sa Vla/d/isavljevićima- iz pisama Savinog oca vidi se da se nekad potpisivao sa Vladislavić, a nekad Vlaisavljević/.
Srpski književnik Jovan Dučić najzaslužniji je što su od istorijskog zaborava otrgnuti lik i impozantno djelo Save Vladislavića.
Dučić nije žalio truda ni vremena da “prekopa” ogromnu arhivsku građu širom Evrope, ali i obimnu literaturu na ruskom, njemačkom, italijanskom i srpskom jeziku, da pregleda sve dostupne istorijske izvore i obradi narodna predanja i epske pjesme, da bi na najbolji način osvijetlio ovu neopravdano zapostavljenu istorijsku ličnost.
Zahvaljujući Dučićevoj knjizi “Jedan Srbin diplomat na dvoru Petra Velikog i Katarine Prve, grof Sava Vladislavić”, danas je opštepoznato da je Hercegovac Sava Vladislavić dugo godina bio vodeći ruski diplomata, dvorski i tajni savjetnik cara Petra Velikog i carice Katarine Prve, zaslužan za brojne uspjehe ruske diplomatije, ali i za početak zainteresovanosti velike pravoslavne carevine za porobljenu slovensku braću na Balkanu.
Dok je kao trgovac iz Foče, koji se školovao u Dubrovniku, boravio u Carigradu, zahvaljujući svojoj trgovačkoj mreži saradnika, Sava Vladislavić dolazio je do povjerljivih informacija i međudržavnih ugovora, koje je posredstvom ruskih izaslanika na Bosforu dostavljao ruskom dvoru. Za te usluge, koje je činio iz rodoljubivih razloga – u Rusiji je vidio spas za svoj narod – od cara je nagrađen pravom slobodne trgovine po cijelom Ruskom carstvu i pravom uvoza i izvoza robe, a kasnije i velikim posjedima širom Rusije.
Kada je početkom 18. vijeka prešao u Rusiju, donoseći caru svoj “Tajni opis Crnog mora” /detaljno je opisao turske luke, vojne trupe, njihovo naoružanje, lokacije mornarice i razne obavještajne podatke/, postao je jedan od najbližih saradnika Petra Velikog i njegov zastupnik u međudržavnim pregovorima, samim tim i jedan od najuticajnijih ljudi velike imperije.
Neki ga smatraju i osnivačem ruske obavještajne službe, što je ipak, prema ocjenama istoričara, pretjerano i ne bi se moglo prihvatiti kao tačno i realno.
Kako to napominju i Jovan Dučić i istoričari, bio je umiješan u sve važne događaje Ruskog carstva: zaključivao je vojni savez sa vladajućim knezom Moldavije u Jašiju, mir sa sultanom na Prutu, konkordat sa papom u Rimu, pakt o prijateljstvu i prvom konačnom razgraničenju Rusije i Kine sa kineskim carem, kao ruski ministar i ambasador u Pekingu, napisavši i “Tajni izveštaj o sili i situaciji kineskog carstva”. Ojačao je trgovačke veze Rusije – na zapadu sa Evropom, na istoku sa Kinom, a neki izvori navode da je učio ruskog cara trgovini.
Odigrao je veliku ulogu u formiranju jake ruske mornarice, obezbijedivši Petru Velikom korisne savjete o gradnji brodova /dobavio mu je turske planove brodogradnje/, a doveo je u Rusiju i vodeće evropske brodograditelje. Sproveo je uspješno monetarnu reformu smanjivanjem gramaže kovanica /na njegov prijedlog uvedene su bakarne umjesto srebrnih kovanica/, spasavši tako ruske finansije. Pokazao se kao spretan organizator snabdijevanja ruske vojske – volovskom zapregom po neprohodnim predjelima u ratu sa Švedskom.
Istovremeno je obavještajnim radom obezbijedio da se Turska ne miješa u sukob Rusa i Šveđana, što je doprinijelo velikoj ruskoj pobjedi na Poltavi, za šta je od cara nagrađen novim imanjima u Ukrajini. /Kasnije će ga nakon uspješne misije u Kini carica Ana Joanovna nagraditi i dvorcem u tek podignutom Petrogradu/.
Sava je bio poliglota, govorio je više evropskih i istočnih jezika. Srpsko plemićko porijeklo i grofovsku titulu potvrdio mu je dubrovački /1711/, a zatim i venecijanski Senat /1722. godine/, dodijelivši mu titulu venecijanskog patricija. Rusko plemstvo dobio je od carice Katarine Prve 1725. godine.
Sava je tada, prenosi Dučić njegovo pismo, zamolio ruski Senat da mu se ispravi porodično prezime Raguzinski, po latinskom nazivu za Dubrovnik, “kako je nazivan pogrešno”, pisao je on, te upiše Vladislavić “kako se uvek do dolaska u Rusiju nazivao”.
Ukazom carice Katarine Prve, Savi i njegovim sinovcima, utvrđeno je grofovsko dostojanstvo i naređeno podanicima da nove grofove priznaju kao Vladislaviće, a ne kao Raguzinske “pošto to ime ni pre nisu nosili”.
Sava je iz Venecije, gdje je proveo šest godina /1716-1722/, po narudžbi cara Petra Velikog, dobavljao vrijedna umjetnička djela za novu rusku prijestonicu u izgradnji, koja i danas krase prelijepa zdanja i vrtove Sankt Peterburga.
Među najpoznatijim umjetninama, koje je Sava zahvaljujući svom trgovačkom i diplomatskom umijeću uspio nabaviti i poslati u Rusiju /i to kao poklon za cara od pape, sa kojim je vodio pregovore o konkordatu/, nalazi se antička statua Venere iz trećeg vijeka prije nove ere, pronađena u okolini Rima.
Prema Tavrijskom dvorcu u Rusiji, u kojem se kasnije dugo čuvala, postala je poznata kao Venera Tavrijska, a danas se nalazi u muzeju Ermitaž u Sankt Peterburgu.
Iz Venecije se u Parizu pridružio caru Petru Velikom, koji ga je pozvao da mu pomogne u raspravi na Sorboni o ujedinjenju hrišćanskih crkava. Nakon toga je od cara dobio zadatak da u Rimu pregovora sa papom o konkordatu Rusije i Vatikana, što je takođe uspješno obavio, ali je izvršenje sporazuma omela iznenadna papina smrt.
Sava je u Carigradu kupio roba – crnoputog dječaka Ibrahima /prema jednim izvorima iz Etiopije, prema drugim iz Kameruna/, kojeg dovodi u Rusiju i poklanja Petru Velikom. Ibrahim, nakon krštenja od cara nazvan Avram Petrovič Hanibal, pradjed je slavnog pisca Aleksandra Puškina. Otuda nije čudo, kaže Dučić, što se Puškin toliko interesovao za srpsku narodnu poeziju i Karađorđa i njegov ustanak.
Prije Savinog dolaska u Rusiju, jedan od ruskih izaslanika u Carigradu, njegov blizak prijatelj kojem je dostavljao povjerljive informacije, bio je Petar Tolstoj, predak, takođe, čuvenog pisca Lava Tolstoja.
U jednom izvještaju ruskom dvoru, Tolstoj navodi: “Blagodareći ljubavi Save Vladislavića, imam takvih prijatelja koji mogu brzo saznati tajne na Porti i meni ih saopštiti”.
Ponosno noseći ime prvog srpskog arhiepiskopa i nikad ne zaboravljajući da potiče iz Vojvodstva Svetog Save, na praznik Svete Trojice 1727. godine na granici sa Kinom osnovao je grad, kao trgovačku sponu dva najveća carstva, u kojem je podigao hram posvećen Svetom Savi Srpskom.
Grad je, po Svetoj Trojici i prvom srpskom prosvjetitelju, nazvao Troickosavsk – jedini grad u svijetu koji u svom nazivu nosi ime Svetog Save Srpskog. /Danas je to granica Rusije sa Mongolijom, a grad se od 1934. godine zove Kjahta/.
Upravo su Sveta Trojica /a tako se zove i manastir kod Pljevalja koji je Vladislavić pomagao/ i Sveti Sava bili glavni životni svjetionici grofa Vladislavića.
U Veneciji se oženio Vergilijom Trevizan, mladom djevojkom iz plemićke kuće od koje je bio stariji trideset godina i sa kojom je dobio tri ćerke. Nažalost, sve tri su mlade preminule, a najstarijoj Ani na krštenju je kumovala Ana Petrovna, kćerka cara Petra Velikog. Rano je preminuo i njegov sin Luka iz prvog braka, a ime prve supruge nije poznato.
Sava je bio i veliki ljubitelj književnosti i muzike, “svirao je na svirali”, preveo sa italijanskog na ruski “Istoriju Slovena” od Mavra Orbinija, a Dučić ga naziva i prvim modernim putopiscem kod Srba. Savinom zaslugom, iz Rusije su Srbima u južnoj Ugarskoj poslati ruski učitelji, gramatike, bukvari i crkvene knjige.
Neposredno nakon toga srpska crkva u bogosluženju, što napominje istoričar Vladimir Ćorović, umjesto dotadašnjeg srpskoslovenskog, počinje da koristi ruskoslovenski jezik, a tako je i do danas ostalo.
Tada je u Sremskim Karlovcima organizovana prva srpska /odnosno ruskoslovenska/ škola, iz čega će se izroditi veliki prosvjetni i duhovni centar kod Srba.
Novija otkrića govore da je jedan od najvećih evropskih kompozitora tog vremena Antonio Vivaldi posvetio Savi Vladislaviću 1720. godine svoju operu “Istina u iskušenju”, u znak neizmjerne zahvalnosti svom dobrotvoru što ga je štitio i pomagao mu, kako je u posveti zapisao čuveni kompozitor. Plakat opere “Istina u iskušenju” pronađen je u digitalnoj zbirci Kongresne biblioteke u Vašingtonu.
Koliko je bio poznat svjedoče i karikature venecijanskih karikaturista Antonija Zanetija i Marka Rićija, koje ga prikazuju u njegovoj omiljenoj venecijanskoj odjeći.
PORIJEKLO VLADISLAVIĆA – NATTIVI NELLA CITTA DI FOZZA
Dučić u svojoj knjizi detaljno razmatra porijeklo Save Vladislavića, iznoseći različite verzije koje kao mjesto njegovog rođenja pominju Gacko, Foču, Popovo polje, Herceg Novi /kao godinu Savinog rođenja različiti izvori pominju 1664, 1668. i 1669/. On zaključuje, pozivajući se na “Letopis” Simeona Končarevića, da je Sava rođen u Jaseniku kod Gacka, a da je Foča postojbina njegove porodice.
“Kao što se vidi, izgleda dosta verovatno da su Vladislavići poreklom iz Foče, a u Jaseniku imali svoje katunište i letnjikovac, kao što se i danas tvrdi u Jaseniku…”, piše Dučić.
Na drugom mjestu u istoj knjizi on navodi: “Sava je, kažu, preselio Vladislaviće iz Foče u Jasenik…”
Dučić napominje da u Dubrovačkom arhivu postoji zapis da su Vladislavići iz Foče “ben si sapesse che era nattivo ed abitante in Foccia”, što u prevodu znači “u Foči rođen i nastanjen”, a što se, kako je citirao istoričara Konstantina Jiričeka, odnosi na trgovca Nikolu Vladislavića, koji je živio 1689. godine u Foči.
U zabilješci u jednom rukopisu hercegnovskog arhiva na italijanskom jeziku, Dučić je našao podatke o Savi Vladislaviću, njegovoj braći Jovanu i Živku, kao i ocu Duki, koji potvrđuju da su oni iz Foče:
“Che la verita fu ed e, che li nobili sig. ri Zuanne, Xifko e Sava Co Co Vladislavich sono figlioli di Dto matrimonio gisto /?/ al rito ortodoso del Nobile Signor Ducca Vladislavich, nattivi nella citta di Fozza, statti ottomani.”
Što znači u prevodu:
“Da je istina bila i jeste, da su plemenita gospoda Jovan, Živko i Sava Vladislavić djeca iz braka sklopljenog po pravoslavnom obredu plemenitog gospodina Duke Vladislavića, rođenog u gradu Foči, u osmanskoj državi.”
Kod Dučića je, ipak, prevladalo mišljenje da je Sava Vladislavić iz Gacka, mada i sam piše da je, osim narodnih predanja i epskih pjesama, koje govore o Vladislavićima iz Jasenika kod Gacka, jedini istorijski dokaz da je ova plemićka porodica iz Gacka “Letopis” Simeona Končarevića, nesuđenog vladike dalmatinskog, kako ga on naziva.
Končarević 1758. godine prelazi u Rusiju, gdje umire u Kijevu 1769. U svom “Letopisu” pominje Luku Vladislavića iz Gacka, koji je bio blizak sa tadašnjim hercegovačkim mitropolitom Vasilijem Jovanovićem – Svetim Vasilijem Ostroškim, te navodi da je Luka u Dubrovniku imao sina Savu Vladislavića.
Dučićevo mišljenje da je Sava iz Gacka, a ne iz Foče, preuzimaju kasnije mnogi koji se bave biografijom velikog ruskog diplomate, zanemarujući njegov fočanski zavičaj. Međutim, više istoričara, među kojima su Gligor Stanojević, Bogumil Hrabak i Vuk Vinaver, koji su poznati kao odlični poznavaoci Dubrovačkog arhiva, pouzdano tvrde da je Sava Vladislavić bio trgovac iz Foče, koji je razvio jake poslovne veze sa Dubrovnikom.
“Rođen u trgovačkoj porodici u Foči, od oca Duke i majke Sime, Sava je od mladosti počeo da se bavi trgovinom”, piše Stanojević u svom djelu “Nekoliko podataka o porodici Vladislavić”.
Stanojević citira pismo dubrovačkog konzula Luke Kirika u kojem 3. decembra 1711. godine piše da je Živko Vladislavić, Savin brat, kojeg su Turci uhapsili, rođen i živi u Foči.
Foča se nalazila na trgovačkom putu između Dubrovnika i Carigrada /od Dubrovnika do Foče u 17. vijeku stizalo se za pet dana, a od Foče do Carigrada za 24 dana/. Savin otac Duka, kako govore istorijska dokumenta koja navodi Stanojević, važio je u Foči kao povjerljiva ličnost Dubrovčana, koji svoju diplomatsku poštu za Carigrad i obratno upućuju preko njega. O tome govore pisma dubrovačkog konzula u Carigradu Luke Barke dubrovačkom Senatu od 2. januara 1692. i 23. oktobra 1693. godine.
Veze ove fočanske porodice i Dubrovnika naročito su pojačane, piše Stanojević, kada je Sava Vladislavić iz trgovačkih razloga otputovao u Carigrad, gdje se jedno vrijeme nastanio.
Pisma Barke, koji je u Carigradu sa Savom bio “u bliskom i čestom dodiru”, navodi i Dučić, ističući da dubrovački konzul Vladislaviće u Foči naziva persone honorate /ljudima od ugleda/.
“Barka je vrlo često u svojim izveštajima dubrovačkoj vladi govorio kako joj šalje ovo ili ono svoje pismo `koje sam preporučio Duki Vladislaviću u Foči` ili `koje sam preporučio pomenutim Vladislavićima`, uvek dodajući da je to u Foči”, citirao je Dučić dubrovačkog konzula u Carigradu.
Srpski pisac u knjizi donosi i tri pisma Duke Vladislavića. Jedno od njih pisao je ćirilicom u Foči 1705. godine dubrovačkom Senatu, “da se preda gospodinu Baru Beteri /on je bio, ističe Dučić, djed Ruđera Boškovića/ u poštene ruke u Dubrovnik”.
Dučić, međutim, pogrešno zaključuje da Duka Vladislavić, iako to potvrđuje više istorijskih dokumenata, nije Savin otac, već smatra da bi on mogao biti njegov brat.
Srpski pisac navodi da se Savin otac zvao Luka, imajući u vidu da to u svom djelu saopštava Končarević, te da se i Sava u Rusiji potpisivao Sava Lukić Vladislavić.
Upoređujući sve dostupne podatke, sa velikom vjerovatnoćom može se zaključiti da su Duka i Luka jedna te ista osoba, a pogotovo imajući u vidu da se Dukina supruga zvala Sima, što je ime Savine majke.
/”Od nas nevoljnijeh, porobljenijeh i proćeranijeh Sime Duke Vladislavića i Kande Živka Vladislavića…”, pišu iz Boke kotorske iz izbjeglištva, nakon što su protjerane od Čengića, Dukina supruga i njena snaja, supruga sina Živka, bosanskom veziru Ahmed-paši 26. aprila 1712. godine/.
Iz pisama Duke Vladislavića Dubrovniku, vidi se da je ćiriličko slovo D veoma slično slovu L, gotovo identično, dok je u ruskoj azbuci slovo D nalik latiničkom. Ukoliko je Sava nastavio i u Rusiji da se potpisuje srpskom ćirilicom, onda bi se moglo zaključiti da su ruski izvori kasnije njegovo Dukić protumačili kao Lukić.
Istoričar Vuk Vinaver, pozivajući se na dokumenta iz dubrovačkih arhiva, koja poimenično i navodi, piše da su Vladislavići iz Foče krajem 17. vijeka bili među najjačim pravoslavnim trgovcima, koji su poslovali preko Dubrovnika.
“U dubrovačkim aktima iz poslednjih godina 17. veka vidi se da su među glavnim trgovcima iz zaleđa bili Brnjakovići u Sarajevu i Vladislavići u Foči. Naime, otpočelo je nastupanje i pravoslavnih trgovaca. Oni se naročito mnogo pojavljuju u Dubrovniku nekoliko godina posle rata iz 1683. godine. Vladislavići su bili među najjačim pravoslavnim trgovcima, a pored njih i Miloradovići”, piše Vinaver u svom djelu “Dubrovačka trgovina u Srbiji i Bugarskoj krajem 17. vijeka”.
Istoričar Bogumil Hrabak piše da se u drugoj polovini 17. vijeka, krajem Kandijskog rata /1645-1669/, a posebno za vrijeme Morejskog rata /1684-1699/ veoma rascvjetala hajdučija po hercegovačkim putevima, pa tako među trgovcima iz Foče koje su u aprilu 1689. opljačkali hajduci u službi Mletaka pominje i Vladisavljeviće.
“Od trgovaca su se javili za obeštećenje Simo Vlaisavljević, Prodan Kumulović, Sava Dučić i Kraguj Tomašević, svi iz Foče i Jovan Petrov iz Risna. Hajduci su zatim oplenili i Nikolu Vladisavljevića iz Foče”, navodi Hrabak u knjizi “Foča do kraja 18. veka”.
/Može biti da je Sava Dučić, koji se pominje u ovom izvještaju, u stvari Sava Vladislavić, jer se u istorijskim izvorima kao njegov otac navodi Duka Vladislavić/.
Hrabak dalje piše o Savi i njegovoj porodici iz Foče.
“U godinama ratova, ali i pre njih, fočanski trgovci su ređe samo dolazili za svaku stvar u Dubrovnik nego su poslovali preko punomoćnika. Sava Vladislavić, recimo, poslovao je u Dubrovniku preko Rišnjanina Ivana Petrova, koga je u Dubrovniku ovlastio. Vladislavići su bili glavni hrišćanski trgovci u Foči, kao što su katolički Brnjakovići bili u Sarajevu. Vreme poslovne suprematije Vladislavića počelo je još krajem 16. veka”, navodi Hrabak.
On ističe da su fočanski trgovci Sava Vladislavić i njegov brat Živko bili istaknuti nacionalni radnici.
“Veze članova fočanske trgovačke porodice Vladislavića sa Dubrovnikom nastavljene su i u narednim decenijama pa i u stolećima. Duka Vladislavić bio je relejna stanica za otpremanje pošte iz Carigrada u Dubrovnik /1692-1693/. Sava Vladislavić prešao je 1694. na Istok, primajući poruke preko Drača. Početkom 18. veka iz Carigrada je prešao u Rusiju, gde je bio blizak dvoru, dostavljajući ovom poruke dubrovačke vlade”, piše Hrabak o Savi.
I u drugoj deceniji 18. vijeka Vladislavići iz Foče, piše Hrabak, i dalje su bili najjači među pravoslavnim trgovcima iz Hercegovine.
Vladislaviće iz Foče, tačnije Savinog brata Živka, ovaj istoričar pominje i kao učesnika u ustanku protiv Turaka 1711. godine.
“Za vreme tursko-ruskog rata 1711. godine ustanici u Hercegovini su počeli napadati manje utvrđena mesta /Grahovo, Gacko/. Po narodu su šireni proglasi. Turci su sprečavali rasturanje propagandnog materijala, hapseći rasturače proglasa. Zbog toga je bio lišen slobode Živko Vladislavić, Savin brat, koji je u okovima sproveden u Carigrad”, navodi Hrabak.
Prema tumačenju Jovana Dučića, a to je i mišljenje Konastantina Jiričeka, inspirator ovog ustanka u Hercegovini, koji istoričari nazivaju pretečom Prvog srpskog ustanka /gotovo stotinu godina prije Karađorđevog/, bio je Sava Vladislavić, koji se tada nalazio na dvoru ruskog cara Petra Velikog.
Smatra se da je proglas kojim ruski car poziva “hrišćane grčke i rimske vjere” na Balkanu na ustanak protiv Turaka, a koji je pročitan na Cetinju na Vidovdan 1711. godine, sastavio upravo grof Sava Vladislavić.
Tada su na Cetinje kod vladike Danila, kojem su predali pismo cara Petra Velikog, iz Rusije stigla dvojica ruskih oficira srpskog porijekla – pukovnik Mihailo Miloradović i kapetan Ivan Lukačević, rođen u Podgorici. NJih dvojica će, uz cetinjskog vladiku, predvoditi ustanike u borbama sa Turcima.
Pozivu iz Rusije odazvali su se Crnogorci i Hercegovci, dok je izostala podrška Mletaka, Dubrovnika i katoličkog stanovništva. Ustanici su imali početnih uspjeha, opsjedajući više turskih utvrđenja, ali je nakon potpisivanja mira između Rusije i Turske, a na štetu Rusa, ustanak propao.
Turci su strogo kaznili pobunjenike, opustošili Cetinje i porušili Cetinjski manastir.
U odmazdi je stradala i porodica Save Vladislavića u Foči i u njihovom ljetnikovcu u Gacku. Kako u svojoj knjizi navodi Jovan Dučić, imanje porodice Vladislavić u Jaseniku kod Gacka poharali su Čengići.
Zanimljivo je da su, slično kao Vladislavići, i Čengići imali velike posjede u Foči i Gacku. Dio porodice Vladislavić izbjegao je u Herceg Novi i Risan, koji su tada bili pod Mlecima, kao i u Dubrovnik, a dio kod Save u Rusiju.
Očigledno je da je i nakon pohare od Čengića, u Foči ostalo članova ove porodice ili su se naknadno vratili, jer narodno predanje, ali i istorijski izvori njihovo prisustvo u gradu na Drini i Ćehotini pamte sve do polovine 19. vijeka.
Sava je kasnije iz Rusije dolazio u Dubrovnik, gdje je u podgrađu imao kuću sa vrtom, i u Herceg Novi, u kojem će, kako piše Dučić, podići krasnu kuću. U dubrovačko zaleđe pod Turcima i u svoj zavičaj Foču i Gacko nije mogao – razumljivo, jer su Turci tražili njegovu glavu, ali je crkvama i manastirima slao bogate darove.
Svi pomenuti istorijski izvori, uključujući i predanja koja je zabilježio Dučić, sa priličnom pouzdanošću govore da je plemićka i trgovačka porodica Vladislavić vijekovima živjela u Foči – važnoj trgovačkoj stanici na putu od Dubrovnika ka Carigradu, a da je u selu Jasenik kod Gacka, koje se nalazi na više od 1.000 metara iznad mora, imala svoje katunište-ljetnikovac. /Udaljenost Gacka od Foče je oko 50 kilometara/.
Bili su jedna od rijetkih pravoslavnih porodica u Foči od prije pada pod Turke, o čemu govori i fočansko narodno predanje, a stalna raseljavanja i mijenjanja stanovništva doprinijela su da sjećanje na njih u ovom gradu prilično izblijedi.
Još je i čuveni fočanski ljekar Risto Jeremić pisao o Vladisavljevićima kao starincima iz Foče, čija se loza ugasila u 19. vijeku i na čijem zemljištu je podignuta crkva.
Srećom da je sačuvan grob Savke Jovičić, rođene Vladisavljević /1799-1874/, koja se smatra posljednjom fočanskom plemkinjom.
Ona i njene sestre poklonile su zemlju za gradnju srpske škole i crkve u Foči, a njihov otac i brat, posljednji muški izdanci fočanskih Vladisavljevića, kako kaže predanje, izbjegli su u Vlašku zbog turskog zuluma.
Savkin nadgrobni spomenik u porti Hrama Svetog Nikole, jedini u tom ograđenom prostoru, i narodno predanje svjedoče o prisustvu Vladislavića u Foči i velikom značaju koji su imali za ovaj grad, što potvrđuju i pomenuta arhivska dokumenta u kojima se navode kao vodeći fočanski trgovci.
Imajući sve to u vidu, Foča se ne bi smjela odreći srpskog i ruskog velikana, grofa Save Vladislavića, možda i svog najslavnijeg stanovnika.
RUSKI KAPETAN JOVO VLAJSAVLJEVIĆ U NARODNOJ PJESMI “FOČA I FOČANKE”
I narodna pjesma “Foča i Fočanke”, koju je zabilježio Vuk Karadžić, upućuje da su Vladisavljevići, koji su se naselili u Rusiju, bili iz Foče.
Zarobljeni turski Hasan-paša Rusima priča da su “u svoj Bosni i Hercegovini” Fočanke najljepše djevojke, a kada moskovska gospoda kaže svom kapetanu Jovu Vlajsavljeviću /kako mu je prezime navedeno u pjesmi/ da ih vodi da Foču robe i plijene Fočanke, Jovo im odgovara da su zaludu lijepe Fočanke, jer nije lasno Foču porobiti.
Sužanj Hasan-paša mu kaže da ne luduje, jer Foča ne imade grada /tvrđavu/ i da će je lasno porobiti, na šta mu Jovo Vlajsavljević odgovara da su u Foči do tri grada tvrda: “Jedno Drina, drugo Ćiotina, a treći je Crni vrh planina, ter se Foči pristupit` ne dadu”.
Dučić objašnjava da je Sava Vladislavić, prema ruskim podacima, imao sa sobom u Rusiji brata Jovana, sa četvoricom njegovih sinova i jednom ćerkom, a četvrti od ovih njegovih sinova nosio je takođe ime Jovan.
On navodi da ne bi bilo čudno da je u Vukovoj pjesmi možda riječ o jednom od ove dvojice Vladislavića, Savinom bratu ili sinovcu, tim prije što je, napominje Dučić, riječ o Foči, postojbini Vladisavljevića.
Sava je mogao da se rodi u Foči ili u planinskom Jaseniku, ali ako je tačan podatak koji istoričari navode da je rođen u januaru /oko Savindana ili na sam praznik/, kada je snijeg najveći i zima najjača, mala je vjerovatnoća da je porodica tada bila u planini.
Samo mjesto rođenja možda je upitno, ali ne i činjenica da je on bio trgovac iz Foče.
