Porodica vjerskog referenta Vrhovne komande Jugoslovenske vojske u otadžbini /JVuO/, Sveštenomučenika Budimira Sokolovića, nakon što je emigrirala u SAD tokom šezdesetih i sedmadesetih godina prošlog vijeka nikada nije odustajala od potrage za posmrtnim ostacima svog nesahranjenog supruga i oca.
Prvo je u SAD otišao stariji sin Vasilije 1966, a zatim i mlađi Vladimir sa majkom Desankom 1972. godine.
Osjećaj tuge i težinu patnje za svojim najmilijima, a nesahranjenima, najbolje je opisao Matija Bećković, čiji je otac na sličan način stradao u Sloveniji.
“Majke i udovice su živjele za dan koji nisu dočekale i cijelog života su ponavljale: `Da znadoh gdje mu je grob kao da bi se vratio živ`”, rekao je Bećković u jednoj od svojih besjeda.
Budimirova supruga Desanka preminula je 1992. godine ne dočekavši pronalazak mjesta stradanja svog supruga, dok je sinovima taj san ispunjen 2004. godine.
Vasilije je kao američki državljanin, priča njegova ćerka Mira, godinama dolazio iz Amerike u Foču i Miljevinu i pokušavao da na mjestu gdje se pretpostavljalo da je stradao njegov otac služi parastos, ali policija to nije dozvoljavala.
“Tati je bilo najteže što deda nije imao sahranu. Svaki put kada bismo došli da tata služi parastos, policija bi ga uhapsila i ispitivali bi ga hiljadu stvari, dok bismo ga mi čekali ispred zgrade policije, ja sam tada imala 12, 13 godina, bilo je to početkom osamdesetih.
Tata bi počeo parastos, obukao bi mantiju i epitrahilj, ali bi odmah došla policija i rekla da ne možemo tu da se molimo – kakva je to zemlja da ne možeš da se pomoliš, to je bilo vrlo žalosno. Pitali bi ga zašto si tu – tu sam da se molim za svog oca, šta ima tu da se ispituje. Mi smo obavljali molitve tamo gdje smo čuli da je Budimir bio bačen, stalno smo išli tamo da se molimo, ali nas oni nisu puštali”, prisjeća se Mira.
Vasilije i Vladimir dugo su tragali za kostima ubijenih, a kada su pronašli čovjeka za kojeg im je rečeno da je kao dijete vidio u koju jamu su bačeni sveštenici, on nije smio da im to otkrije.
“Nije htio ništa da im kaže, bio je još strah od komunizma, to su osamdesete godine”, kaže Mira.
Vladimir Sokolović priča da je početkom devedesetih u Beogradu pronašao sveštenika Novaka Stanojevića, paroha u Jabuci kod Foče za vrijeme Drugog svjetskog rata, koji je bio svjedok stradanja njegovog oca.
On mu je ispričao, a to svjedočenje je Vladimir snimio na magnetofonskoj traci, da su Budimira partizani zarobili u maju 1945. kod Miljevine. Svjedočenje sveštenika Stanojevića prenio je i Ranko Bilinac u knjizi “Srpska pravoslavna crkva u Foči”.
“Noću između 17. i 18. maja 1945. godine u selu Ocrkavlju bili su zarobljeni i te noći streljani sveštenik Budimir Sokolović, đakon Boško Živadinović iz Kragujevca i prota Svetolik Švabić iz Aranđelovca”, navode se u knjizi Stanojevićeve riječi.
Jugoslovenskoj vojsi u otadžbini i njenom komandantu Draži Mihailoviću, vjerski referent Vrhovne komande Budimir Sokolović do smrti je bio odan. Sudbina je htjela da nakon višemjesečnog lutanja po planinama Bosne, glađu i tifusom morena, bez municije, ostavljena od svih, pod udarom partizanske avijacije, mučenička vojska svoj konačni slom i kraj doživi u Budimirovom zavičaju.
Siniša Ćebović iz Foče, čija je porodica u kumovskoj vezi sa porodicom Sokolović, sjeća se priče svog oca o Budimirovom stradanju.
“Znam da je, kako mi je pričao moj otac Velimir, Budimir živ došao do Miljevine, da je molio partizane da ne ubijaju mlade vojnike, međutim ubili su i njega i nastalo je takmičenje ko će tih golobradih mladića što više pobiti. Ne samo da su ubijali u Miljevini, nego i po Zelengori, Pliješu i drugim planinama, sve do Ilovače kod Goražda, jer je od Tita došlo naređenje da se nijedan srpski vojnik ne bi slučajno vratio u Srbiju”, priča Ćebović.
Nakon pada komunizma, potragu je pokrenula Mitropolija dabrobosanska, a Mira ističe da su mošti njenog dede pronađene, zahvaljujući mitropolitu Nikolaju koji je bio istrajan u toj namjeri.
Osim kostiju, za koje je kasnije utvrđeno da su posmrtni ostaci Budimira Sokolovića, pronađeni su “Trebnik” – sveštenička bogoslužbena knjiga, drveni krst, ostaci epitrahilja i bočica svetog mira – ulja, koje je, priča Mira, još uvijek mirisalo.
Posmrtni ostaci Budimira Sokolovića i još dvojice sveštenika pronađeni su 2004. na lokalitetu Kosa, na nizbrdici ispod starog puta Foča-Sarajevo, u blizini kapije sadašnjeg rudnika mrkog uglja.
Paroh miljevinski LJupko Medović priča da je činu pronalaska prisustvovao i mitropolit Nikolaj, koji je sve vrijeme pratio iskopavanje.
“Dvoje starijih mještana upoznali su tadašnjeg paroha miljevinskog Gorana Terzića da su oni kao mali vidjeli i imali saznanje da su svštenici tu ubijeni i bačeni u jednu jamu dolaču. Mjesto stradanja nalazi se pored starog puta Foča-Sarajevo, kojim se kraljeva vojska povlačila i ovdje su ih tadašnje komunističke vlasti dočekivale, tako što su ih ubijali i bacali u jame Ponor, Propast i druge jame po Zelengori”, kaže sveštenik Medović.
Mošti Svetog Budimira danas počivaju u Crkvi Svetog Ilije u Miljevini, a u tom naselju u planu je izgradnja i spomen-crkve sa kriptom u kojoj bi bile pohranjene kosti miljevinskih novomučenika, koje se još uvijek nalaze po jamama.
Zemljište je osveštano i pripremljen je projekat, ali se zbog nedostatka sredstava još čeka na početak gradnje crkve, koja bi morala da bude od velikog nacionalnog interesa za Srbe sa obje strane Drine. Narod i istoričari budući hram već su nazvali crkvom pomirnicom.
Budimirov sin Vladimir Sokolović, koji živi u Pitsburgu, nada se da će gradnja crkve doprinijeti ispravljanju istorijske nepravde.
„Podjele imaju tako duboko korijenje, da je to veoma teško ispraviti. Istorijske činjenice su bile zamrznute 50, 60 godina i posebno ekstremno, nepošteno i lažno napadane, ali nadam se da će ta greška da se ispravi“, smatra sin sveštenomučenika Budimira.
UBIJENI OD PRIPADNIKA SVOG NARODA
Budimirova unuka Mirjana ističe da je najgore od svega što su njen deda i njegovi istomišljenici stradali od srpske ruke.
“Nisu nas ubijale ni ustaše niti neko drugi, već smo ubijani od svojih ljudi, mom stricu Vladu to je bilo najteže. Što su nas komunisti uništili za 50 godina, Turci nam nisu uradili ni za 500, vjeru izgubili, narod rastjerali. To je mnogo teško shvatiti, pogotovo ovdje u Americi ne mogu to da razumiju – da ljudi ubijaju svoje ljude”, kaže Mirjana.
Kako su to u knjizi “Bosanska golgota”, na osnovu dostupne arhivske građe i sjećanja neposrednih učesnika, utvrdili istoričari Bojan Dimitrijević i Nemanja Dević, masovne likvidacije kod Miljevine izvršile su srednjebosanske, hercegovačke i sandžačke partizanske snage, koje su uglavnom bile popunjene srpskim sastavom, a tek u manjem broju ostalim narodima, tako da zločin nije imao nacionalni, već ideološki predznak.
To je, navode istoričari u ovoj knjizi, bila ustaljena šema komunističkih egzekucija – svaka nacija morala je da ubija “svoje”.
Oni napominju da se pogrešno smatra da je u zločinima u Miljevini učestvovala 16. muslimanska brigada Jugoslovenske armije, koja se tada nalazila na sjeveru Bosne.
BUDIMIR SPASAVAO AMERIČKE PILOTE
Mirin deda Budimir je, kao glavni vojni sveštenik Vrhovne komande JVuO, učestvovao i u misiji Halijard- u spasavanju američkih i engleskih pilota oborenih iznad Srbije 1943. i 1944. godine.
O tome svjedoči i jedna ratna fotografija na kojoj se Budimir, u društvu Draže Mihailovića, rukuje sa američkim pilotima.
Nekoliko decenija kasnije, preživjeli piloti upoznali su se u SAD sa Budimirovim sinom Vasilijem, što je takođe ovjekovječeno fotografijama koje Mira posjeduje.
Za njenog oca to je bio posebno emotivan susret, jer je mogao da razgovara sa vojnicima koji su se sjećali Budimira.
Ponosna je što će Sokolovići učestvovati na obilježavanju osam decenija od tog događaja.
“Ove godine u septembru, ovdje će biti obilježavanje 80 godina od misije `Halijard`. Predstavnik američke vojske nedavno je dolazio kod nas, pričao sa mnom i sa mamom, dali smo mu neke podatke, pričali mu o dedi, stavio nas je na spisak za obilježavanje. Stalo mu je da pokaže ko su bili Srbi, koliko su pomogli Amerikancima, o čemu se nažalost i ovamo malo zna. Znate već kako su Srbi godinama predstavljani, kao da su najgori ljudi na svijetu”, dodaje Mira.
PATRIJARH PAVLE GOST SOKOLOVIĆA
Budimirova unuka priča da je njen otac Vasilije, koji je preminuo 2015. godine, imao čast da 1992. godine ugosti patrijarha srpskog Pavla.
“Patrijarh Pavle je bio svetac na zemlji, tako ga mi ovdje doživljavamo. Ovdje je bio raskol Crkve, on ih je pomirio. Dolazio je kod nas kući, kod tate, pričali smo sa njim, vrlo duhovan patrijarh. Moja omiljena fotografija dede Budimira je sa kanonizacije u Žitomisliću kada patrijarh Pavle drži dedinu ikonu”, ističe Mirjana.
VASKRS 1945. i KONAČNI SLOM KRALJEVE VOJSKE
Krvavog proljeća 1945, uoči konačnog sloma JVuO i velikog stradanja, poklopili su se Đurđevdan i Vaskrs.
Sedam dana prije odsudne bratoubičake bitke na Zelengori, ravnogorska kolona zatekla se na Vaskrs, 6. maja na planini Bitovnji, sjeverno od Konjica.
Svim jedinicama pročitana je zapovijest Draže Mihailovića za Vaskrs, a koju je zabilježio major Aleksandar Milošević.
“`Tačno u 11.00 časova sve kolone zaustaviće se na mestima gde se budu našle. U sećanje na dan vaskrsa Bogočoveka, pomolićemo se Bogu, sveštenici će održati službu Božiju, a onda pokret dalje. Naša borba i naše patnje su za prava čoveka Bogom dana. To je put Gospoda Isusa Hrista, na kome je i on stradao, ali i voskresao. Vekovi to nisu promenili ni oborili, neće ni pojave današnjice. Mi možemo u toj borbi izginuti; ali je njena pobeda sigurna, pobeda i blagodeti za preživele i potonje. Uveren u vašu rešenost da istrajete do kraja, ja vam upućujem, dragi moji saborci, moj pozdrav – Hristos Voskrese! Đeneral Dragoljub M. Mihailović`. Pobožnu tišinu prolomi otpozdrav: `Vaistinu Voskrese!`”, sjećanje je majora Miloševića, koje u knjizi “Bosanska golgota” prenose Bojan Dimitrijević i Nemanja Dević.
Nakon što je glavnina snaga JVuO, prevođena Dražom Mihailovićem, iz srednje Bosne, preko Konjica i Oblja, izbila na planinu Leliju, a zatim na Zelengoru, u rejonu fočanskog sela Vrbnica u borbama sa partizanima 12. maja, kako je posvjedočio potporučnik Ivko Jovanović iz Požeškog korpusa, gine i Vojislav Mihailović, Dražin sin.
U blizini tog sela 13. maja poginuo je i komandant Srbije general Miroslav Trifunović, kada je uslijedio zvršni obračun između dvije vojske i to na uskom prostoru od Vrbnice prema ušću Sutjeske u Drinu.
Uz bombe kojima su ih partizani zasipali, iz aviona su bacani i leci sa pozivom na predaju, uz lažno obećanje o amnestiji. Major JVuO Aleksandar Milošević ostavio je svjedočenje.
“Od pre dva dana bacali su i letke. Namenjeni su bili prostim borcima. Kažu, rat je završen, vaši roditelji već osećaju blagodeti mira. Oni vas i željno očekuju u svoj zagrljaj. Pobijte svoje starešine koje su vas odvele u izdajstvo. Predajte se sa ovim letkom i vama se ništa neće desiti”.
Svi koji su se predali, kao i oni koji su zarobljeni, tragično su završili u jamama od Zelengore do Miljevine i Foče ili u talasima Drine. Svjedočanstvo o tome ostavio je i potporučnik Ivko Jovanović: “Oni su iz aviona bacali plakate da se predamo, a da nam ova objava služi kao propusnica. Nagovarali smo mlade da se predaju. Mnogi su poslušali i predali se. Naravno da su ih sve pobili, u nekoj jami na Miljevini”.
U pitanju je jama Ponor u kanjonu rijeke Bistrice u koju je bačeno, prema svjedočenjima mještana, više hiljada vojnika. Na otvor jame dovodili bi ih u grupama vezane žicom, jednog bi ubili i on bi povukao i ostale niz liticu. Osim u jame, bacani su i u rijeku Drinu.
Učitelj iz Jabuke Gavrilo Simović u knjizi “Dvjesta godina fočanske Jabuke” je zapisao:
“Na Drinu su ih dovodili u manji grupama, u žici povezane, tu su ih ubijali i otiskivali niz vodu”.
Među ubijenima bilo je dosta i ravnogorskih omladinaca. “Na jednom mjestu dva dječaka sa oko svojih 15 godina su se zagrlili i tako zagrljeni pali jedan pored drugog”, prenosi učitelj Simović svjedočenja mještana.
Tačan broj stradalih, što u borbama, što u likvidacijama nakon predaje, nikada nije utvrđen. U jednom od partizanskih izvješataja je zapisano:
“Rezultat borbi od 29. aprila do 18. maja: ubijeno – zarobljeno – uništeno 9.235 četnika, među njima preko 300 viših i nižih oficira”.
A samo pola godine ranije, u novembru i decembru 1944, jedan dio snaga Vrhovne komande JVuO iz Srbije, stigao je u Foču i Goražde, odakle je bila namjera da se probiju do Dubrovnika i povežu sa zapadnim saveznicima.
“U Foči ih je dočekala pleh muzika, nisu mogli ni naslutiti šta će im se dogoditi”, kaže Siniša Ćebović.
Nakon neuspjelog napada na Kalinovik, te snage povlače se na sjever i na Ozrenu se spajaju sa glavninom Dražinih trupa, kada počinje njihov put bez povratka.
MILJEVINSKI NOVOMUČENICI
Kanonizacija Svetog Budimira važan je čin za sve stradale u Miljevini, koji se pominju kao novomučenici miljevinski.
Iz Crkve Svetog Ilije na uzvišenju iznad naselja sa liturgije odjekuju riječi:
“Vaskrsli iz mrtvih, Hristos istiniti Bog naš, molitvama Prečiste svoje Matere, svetih, slavnih i svehvalnih apostola, svetih srpskih prosvetitelja Simeona Mirotočivog, Svetitelja Save, Arsenija, Maksima, Vasilija Ostroškog i Petra Cetinjskog, svetog Sveštenomučenika Budimira Sokolovića, svetih pravednih bogootaca Joakima i Ane i svih svetih da nas pomiluje i spase kao blag i čovjekoljubiv!”
Sveštenik LJupko Medović kaže da se Sveštenomučenik Budimir pominje na svakom otpustu na liturgiji.
“Naravno čitamo i molitve za zdravlje nad njegovim moštima i kivotom. U jednu od jama u koju smo uspjeli da uđemo, u jamu Propast, koja je duboka oko 40 metara, sve kosti pobijenih vojnika koje smo vidjeli imale su voštano-žutu boju što je pokazatelj da su posvećene i da su i oni svetitelji Božiji”, kaže Medović.
Mošti Svetog Budimira počivaju u kivotu u Crkvi Svetog Ilije u kojoj je oslikana i freska sa njegovim likom, kao predvodnikom kolone miljevinskih novomučenika.
Na toj slici prikazane su i jame i rijeka Drina iz kojih svijetle oreoli nesahranjenih mučenika.
Dio moštiju Svetog Budimira, njegovi potomci donijeli su u SAD u nekoliko crkvi.
Isto tako, više hramova u SAD i u Australiji, gdje je jedno vrijeme službovao Budimirov unuk, đakon Teodor Sokolović, oslikano je freskama fočanskog svetitelja.
“I u Sabornoj crkvi u Beogradu, iznad vrata, tamo gore je oslikan deda Budimir sa ostalim sveštenomučenicima dabrobosanskim”, kaže ponosna unuka Mirjana.
BROJNO BUDIMIROVO POTOMSTVO U SAD
Širom SAD, od Klivlenda, preko Čikaga do Pitsburga i Sakramenta, danas žive brojni Budimirovi potomci. Od starijeg sina Vasilija, Budimir ima dvoje unučadi i od njih petoro praunučadi, a od mlađeg Vladimira, troje unučadi i devetoro praunučadi.
