Kraljevi vojnici iz Srbije, mučki i na prevaru ubijeni od partizana u maju 1945. godine i bačeni u jame kod Miljevine, zaslužuju pravo na sjećanje i istinu, poručili su učenici i profesori fočanskog Srednjoškolskog centra u svom dokumentarnom filmu “Ponor – pravo na sjećanje”.
Dokumentarni film, nazvan po jednoj od jama u koju su partizani bacali zarobljene vojnike, đaci su snimali godinu dana, a nakon nedavne premijere u prostorijama škole, zahvaljajući Muzeju “Stara Hercegovina”, svoj istraživački rad predstavili su i sugrađanima.
Srednjoškolci poručuju da ovim filmom žele da daju doprinos kulturi sjećanja, pogotovo što je riječ o događaju o kojem se decenijama ćutalo i o kojem se i danas malo zna i govori.
Oni u filmu ističu da su partizani u maju 1945. godine u Miljevini kod Foče počinili višestruki zločin, ubivši bez suđenja, i to nakon zvaničnog završetka rata, više hiljada na prevaru zarobljenih kraljevih vojnika, među kojima je bilo i maloljetnika, a zločin se nastavio višedecenijskim ćutanjem.
Koristeći istorijske izvore i medijske izvještaje u kojima se prenose svjedočenja mještana Miljevine, đaci u filmu navode da su partizani zarobljene vojnike povezane žicom u kolonama dovodili do jame Ponor, jednog bi ubili i on bi ostale povlačio za sobom, nakon čega se iz jame danima čulo zapomaganje.
Scenario i režiju filma potpisuju profesori srpskog jezika Branka Grujičić i istorije Rajka Golijanin.
Grujičićeva kaže da je tema bila veliki izazov i da je film rađen u etapama, te da su učenici dali maksimum.
“Film je dio projekta kulture sjećanja u školama u Srpskoj koji je prije nekoliko godina uvršten u dva nacionalna predmeta- srpski jezik i istoriju. Mislim da će doprnijeti razvijanju svijesti kod omladine, pogotovo što govori o priči koja se dogodila na našem terenu i što su stradali mladi ljudi, koji su imali godina kao i oni sada kada idu u srednju školu”, rekla je Grujičićeva.
Učenici navode da se o ovom užasnom zločinu moralo ćutati jer su pripadnici Ozne, a kasnije Udbe, hapsili i likvidirali svakoga ko bi javno pričao o tome.
“Na taj način se gradio kolektivni zaborav, ali je neko, ipak, pamtio i pričao, a mi smo to istražili”, poručuju srednjoškolci.
U polučasovnom filmu, učenici citiraju navode iz knjige “Bosanska golgota” srpskih itoričara Bojana Dimitrijevića i Nemanje Devića, te dijelove iz romana “Čekamo vaskrsenje mrtvih” pisca Branka Stankovića.
Osim ove dvije knjige, koristili su i druge izvore, kao i materijal Radio-televizije Republike Srpske.Za snimanje i montiranje bili su zaduženi učenici Pavle Škipina i Pavle Ivanović.
Škipina kaže da prije rada na filmu nisu ni znali za zločin u Miljevini.
“Snimali smo u školi i u Miljevini kod spomenika. Na ubijene u Miljevini treba gledati kao na svetomučenike, tu ih je na hiljade ubijeno, ne samo vojnika, već i mladih ljudi i civila”, navodi Škipina.
Ivanović je rekao da im je stalo da što više ljudi zna šta se dogodilo u Miljevini u maju 1945. godine.
“Da ljudi iz Srbije ne misle da su ovaj zločin počinili Fočaci, već kao što to u filmu i navodimo, pripadnici partizanskih jedinica iz drugih krajeva”, pojasnio je Ivanović.
Učenica Nina Filipović, koja u filmu recituje pjesmu “Srpska suza”, naglasila je da ovim stihovima poručuju da im je želja da duše stradalih mladića nađu spokoj i da ih buduće generacije ne zaborave.
“Na moju veliku sramotu, nisam bila upućena o ovom zločinu i baš mi je žao. Mislim da će mi ovo i te kako ostati urezano u sjećanju, upravo zbog toga što smo napravili dokumentarni film”, rekla je Nina.
Kako su u knjizi “Bosanska golgota”, na osnovu dostupne arhivske građe i sjećanja neposrednih učesnika, utvrdili istoričari Bojan Dimitrijević i Nemanja Dević, masovne likvidacije kod Miljevine izvršile su srednjobosanske, hercegovačke i sandžačke partizanske snage koje su uglavnom bile popunjene Srbima, a tek u manjem broju ostalim narodima, tako da zločin nije imao nacionalni, već ideološki predznak.
Oni napominju da se pogrešno smatra da je u zločinima u Miljevini učestvovala 16. muslimanska brigada Jugoslovenske armije koja se tada nalazila na sjeveru Bosne.
Tačan broj stradalih vojnika Jugoslovenske vojske u otadžbini, što u borbama na Zelengori, što u likvidacijama nakon predaje, nikada nije utvrđen.
U jednom od partizanskih izvješataja koji se citira u ovoj knjizi zapisano je: “Rezultat borbi od 29. aprila do 18. maja: ubijeno- zarobljeno-uništeno 9.235 četnika, među njima više od 300 viših i nižih oficira”.
Nije utvrđeno koliko ih je ubijeno nakon zarobljavanja, a jame u koje su bačeni nikada nisu u potpunosti istražene.
Istoričari navode da je, prema procjenama, u najveće stratište – jamu Ponor, bačeno između 700 i 2.200 vojnika.
